Tóm
tắt
Giai đoạn từ TK 5 TCN đến TK 5 CN là giai đoạn bản lề trong diễn biến lịch sử và văn hoá ở miền Trung Việt Nam nói riêng và Đông Nam Á nói
chung.
Những tiếp xúc văn hoá nhiều
chiều đã diễn ra trên địa
bàn này tương ứng với sự hình thành và phát triển của một loạt những chính thể
sớm dạng “lãnh địa”[1]
và đặc biệt là sự biến chuyển từ các dạng xã hội này hay những dạng xã hội với
mức độ phức hợp thấp tương đương sang những hình thức chính thể dạng nhà nước với
mức độ phức hợp cao hơn. Những chuyển biến
diễn ra trong nhiều lĩnh vực của thượng tầng kiến trúc và hạ tầng cơ sở từ
chính trị, kinh tế, cấu trúc xã hội, tổ chức không gian sống/chết đến đời sống
văn hoá vật chất, tinh thần...
Quá
trình chuyển biến trong cấu trúc chính trị của xã hội thời kỳ từ sơ sử sang thời
kỳ đầu của lịch sử này (tức sự hình thành các dạng nhà nước sớm kiểu Lâm Ấp kế
thừa từ những chính thể dạng lãnh địa thời Sa Huỳnh) ở miền Trung Việt Nam không mang tính ngẫu nhiên, đột ngột, đây là
một quá trình chuyển dịch nhanh mạnh dần theo thời gian được khởi nguồn từ cơ tầng
bản địa dưới tác động của những nhu cầu phát triển bên trong và những động lực
từ bên ngoài bất kể chính trị, kinh tế, văn hoá hay môi trường....
Từ
khoá: Văn hoá Sa Huỳnh, Chămpa sớm, Chămpa, Lâm Ấp, Lãnh
địa, Mandala, Phức hợp xã hội, Miền
Trung Việt Nam
Abstract
Central
Vietnam during the Period of Emergence of Early States Studies on the
Distribution and Nature of Archaeological Sites
The time from 500 BC to AD 500 is defined by
scholars as the critical period in the cultural and historical process of
Vietnam in particular and in Southeast Asia in general. Recent archaeological
finds and discoveries lead us to recognize the dynamic cultural contacts of the
area with the external world and strong acculturation between the exogenous and
indigenous factors which led the emergence and development of the early polity
so-called chiefdom and the transformation from chiefdom which evidenced the low social complexity to the state polity with the higher social complexity.
This transformation process of political
structures in the societies from the proto-historic to early historic periods
(i.e the formation of the early states of Linyi inherited the Sa Huỳnh chiefdom) in Central Vietnam is not of radical, sudden nature. This is the
results of the gradual transformation process, which based on the local ground
and influenced by the internal needs and external impacts including political,
economic, cultural or environmental...
Key
worlds:
Sa
Huỳnh culture, Early Champa, Champa, Linyi, Chiefdom, Mandala, Social complexity, Central Vietnam.
1. Văn hoá Sa Huỳnh – sự hiện diện của những quần
thể cư trú-mộ táng chứng tích của lãnh địa ở lưu vực sông
Từ
khi phát hiện đến nay, khoảng 90 địa điểm văn hoá Sa Huỳnh đã được phát hiện,
trong đó 37 địa điểm đã được khai quật và thám sát (bản đồ 1).
Bản đồ 1
Những
di tích văn hoá Sa Huỳnh được phát hiện ở hầu hết mọi địa bàn từ vùng rừng núi
đến các đảo ven bờ. Có ba dạng địa hình chính là vùng núi và đồi gò trước núi
ven sông (thượng nguồn sông), vùng đồng bằng trên các cồn/gò cát ven sông, cửa
sông biển, ven biển và vùng hải đảo.
Vùng núi và đồi gò trước núi ven sông: Khoảng gần 20 di
tích Sa Huỳnh phân bố trên địa bàn vùng núi phía tây Quảng Nam (thượng nguồn
sông Thu Bồn) tạo thành các nhóm tập trung. Ở Quảng Ngãi di tích tập trung ở
thung lũng sông Tang và những di tích Sa Huỳnh ở đây được xác định có nguồn gốc
từ những di tích Tiền Sa Huỳnh trong cùng không gian, ở Phú Yên mới phát hiện một
di tích Suối Mây thuộc huyện sông Hinh. Độ mật tập của các di tích văn hoá Sa
Huỳnh, trong đó có nhiều di tích là khu mộ táng/cư trú rộng lớn, giàu có ở vùng
rừng núi nơi thượng lưu của các sông lớn, đặc biệt là sông Thu Bồn cho thấy phương
thức mưu sinh của cộng đồng dân cư chủ yếu dựa vào khai thác sản phẩm lâm thổ sản
và trao đổi buôn bán với bên ngoài bằng đường sông, đường bộ và đường biển.
Cồn cát ven sông, biển, cửa sông-biển:
Các di tích phân bố trên các cồn cát ven sông ven biển được phát hiện ngay từ
giai đoạn đầu và hiện có số lượng lớn nhất và hệ sinh thái Cồn – Bàu (chữ dùng
của GS.Trần Quốc Vượng) là hệ sinh thái nhân văn tiêu biểu của văn hoá Sa Huỳnh,
cư dân sinh sống ở hệ sinh thái này có thể cùng kết hợp nhiều phương thức kiếm
sống như khai thác rừng, làm nông nghiệp, khai thác sông biển và buôn bán gần,
buôn bán đường trường.
Vùng hải đảo:
Cho đến nay, những di tích phân bố trên đảo được biết đến chưa nhiều, gồm có
hai di tích Suối Chình và Xóm Ốc được phát hiện trên đảo Lý Sơn.
Có
thể xác định một số không gian sống - cụm di tích từ Bắc vào Nam và từ Tây sang
Đông như sau:
Hà Tĩnh: Bãi Cọi, Bãi Lồi, Bãi
Phôi Phối, Bãi Lòi….[2]
Quảng Bình: Cương
Hà, Cổ Giang...
Thừa Thiên-Huế: Cồn Ràng và Cồn Dài (xã Hương Chữ, huyện Hương Trà, Cửa Thiềng (thị
trấn Phú Ốc, huyện Hương Trà) và dấu
tích chum ở Phú Thượng (huyện Phú Vang).
Thành phố Đà Nẵng: Ngũ Hành Sơn, bán đảo Sơn Trà
Quảng Nam: Phú Hoà, Tam Mỹ (huyện
Núi Thành), Quế Lộc, Bình Yên, (huyện Quế Sơn), Tiên Hà (huyện
Tiên Phước),
Đại Lãnh,
Đồi Vàng, Gò Mùn, (huyện Đại Lộc), Paxua, Tabhing (huyện Giằng), cụm di tích văn
hoá Sa Huỳnh Gò Mả Vôi/Gò Miếu Ông, Thôn Tư (di chỉ cư trú), Gò Dừa (huyện Duy Xuyên), Bàu Trám và Trảng Đổng Du (huyện Núi Thành), Lai Nghi (huyện Điện Bàn), cụm di tích văn hoá Sa Huỳnh trên cồn cát Cẩm Hà (thị xã Hội
An)...
Nếu
đi dọc sông Thu Bồn chúng ta có thể nhận biết một kiểu phân bố di tích như sau:
Hạ
lưu sông Thu Bồn: Hội An- Điện
Bàn, gồm các di tích Lai Nghi, An Bang, Hậu Xá I, Hậu Xá II, Xuân Lâm, Tứ Câu,
Thanh Quýt, Điện Ngọc, Điện Tiến,… Cụm di tích này có quy mô lớn, nằm ngay sát
vùng cửa sông Hội An đổ ra biển..
Trung lưu sông Thu Bồn và Duy Xuyên, gồm các di tích Thôn
Tư, Gò Mả Vôi, Gò Miếu Ông, Gò Bà Hòm, Gò Ông Nhạn, Gò Bờ Rang, Gò Tây An…
Trung tâm Gò Dừa, Phú Đa, Dinh Ông, Vườn nhà ông Mười Linh.
Thượng lưu sông Thu Bồn với trung tâm Gò Đình (Đại Lãnh),
Gò Ngoài, Gò Đình II, nhóm này phân bố ở vùng đồi gò trước núi ven sông ở huyện
Đại Lộc.
Trong mỗi cụm/nhóm cư trú mộ táng này luôn có sự hiện diện
của những địa điểm trung tâm và vệ tinh tạo thành một mạng nhỏ trong một mạng
lưới xã hội rộng hơn kết nối với khu vực bằng đường sông, biển, sự phân hoá và
chênh lệch trong quy mô mộ, đồ chôn theo mộ cho thấy sự hiện diện của tầng lớp
“quý tộc” trong mỗi cộng đồng dân cư (Lâm Mỹ Dung 2009: 4).
Quảng Ngãi: Trà Xuân, huyện Trà Bồng, Đồi Đông Tranh, huyện
Sơn Tịnh, cụm di tích mộ táng cư trú thung lũng sông Tang, huyện Tây Trà, Sa Huỳnh,
Phú Khương, Thạnh Đức, Long Thạnh, huyện Đức Phổ, Bình Châu I và Bình Châu II
(lớp trên), Gò Quê, huyện Bình Sơn, Cù Lao Ré (huyện đảo Lý Sơn) ... Quảng Ngãi
cũng là địa bàn trung tâm của văn hoá Sa Huỳnh, nhưng tại đây mức độ nghiên cứu
chưa xứng với tiềm năng di tích.
Bình Định: Thuận Đạo, Chánh Trạch, Động Cườm...
Phú Yên: Rừng Long Thuỷ (hay Gò Bộng Dầu) (RLT – GBD), Suối
Mây, Khe Ông Dậu, Bầu Sấu...
Khánh Hoà: Diên
Sơn, Phước Hải, Vĩnh Yên, Hoà Diêm...
Ninh, Bình Thuận: Mỹ Tường (lớp trên), Bàu Hoè, Phú Trường....
Đông Nam Bộ: Suối Chồn, Phú Hoà, Hàng Gòn, Dầu Giây... (Đồng
Nai) và những di tích mộ chum tại khu vực Cần Giờ (TP. Hồ Chí Minh)...[3]
Trong không gian phân bố trên, đáng chú ý là sự hình thành những cụm dân cư
tập trung ở khu vực thượng nguồn và cửa sông ven biển cho thấy sự hiện diện của
những cộng đồng cư dân lớn Cồn Dàng, Gò Mả Vôi, Hậu Xá, Đại Lãnh, Lai Nghi[4], Gò Quê, Động Cườm, Hoà Diêm, Phú Trường, Suối Chồn, Giồng
Cá Vồ...) với chế độ thủ lĩnh kế thừa theo huyết thống, bên cạnh đó còn có những
cộng đồng với số lượng cư dân ít hơn cũng với chế độ thủ lĩnh cha truyền con nối.
Tư liệu dân tộc học lịch sử người Tà Ôi (Việt Nam) (Trần Quốc Vượng và Hayden 1996: 11-14), một số tộc người ở Việt Nam, Thái Lan, Phillipin (Junker
Lee Laura 1993:1-36)...
cho thấy điều này. Những mộ địa Sa Huỳnh dù phân bố trên bất kỳ địa hình nào cũng
đều chiếm cứ không gian cao ráo, gần đường giao thông/thương và sát nơi cư trú
(khu cư trú thường ở địa hình thấp hơn, cận kề bàu nước ngọt hay sông), những
khu mộ địa có diện tích rộng tới chục nghìn mét vuông và thường là phức hợp di
tích của nhiều mộ địa tồn tại liên tục trong vòng thời gian từ một đến vài trăm
năm. Những khu mộ điển hình như Cồn Ràng, Gò Mả Vôi, Lai Nghi, Hoà Diêm, Giồng
Cá Vồ... cung cấp những chứng cứ về một dạng xã hội phức hợp phân tầng với sự
phân hóa xã hội, địa vị và của cải ở mức độ cao và không kém so với những xã hội
đương thời ở khu vực, “Sức sản xuất Sa Huỳnh không kém gì Đông Sơn của thời đại
các vua Hùng Việt cổ. Quan hệ xã hội đã phân hoá khá rõ rệt. Thanh gươm sắt đã
xuất hiện khá phổ biến trong các khu mộ chum Sa Huỳnh muộn. Mà thanh gươm là biểu
trưng của quyền lực: “Thanh gươm và cái lưỡi hợp với nhau tạo nên ông vua”
(V.V. Durant). Tầng lớp quý tộc Sa Huỳnh- qua chứng cứ khảo cổ học đã ưa chuộng
sự xa hoa, sự lộng lẫy, sự phô trương
mà lại vẫn tinh tế, trang nhã và không phải là không có ý thiết thực. Quý tộc
Đông Sơn chuộng đồ đồng. Quý tộc Sa Huỳnh chuộng đồ ngọc[5]. Đó đã là một lối sống văn minh, kiêu sa. Từ Đông Sơn đã
ra đời nhà nước đầu tiên của các vua Hùng (Pò Khun). Từ Sa Huỳnh không thể
không ra đời Nhà nước đầu tiên của các Kurung” (Trần Quốc Vượng (chủ biên) 1985: 109-110).
2. Champa thời kỳ sớm – Lâm Ấp và tương đương Lâm Ấp và những
trung tâm hành chính-chính trị - quân sự ở miền Trung Việt Nam đầu Công nguyên (bản đồ 2)
Bản đồ 2
Thành Lồi qua
những kết quả nghiên cứu mới và sự hiện diện của một trung tâm Hành chính-Chính
trị-Quân sự ở lưu vực sông Hương.
Thành Lồi hiện nay thuộc địa phận 3 phường:
Thủy Xuân, Thủy Biều và phường Phường Đúc (thành phố Huế); cách trung tâm thành phố Huế 7 km về
phía Tây. Toàn bộ luỹ của Thành Lồi bao quanh đồi Long Thọ (Long Thọ
Cương), bên tả ngạn sông Hương, đối diện bên hữu ngạn là chùa Thiên Mụ được xây
dựng trên đồi Hà Khê. Long Thọ Cương – Hà Khê được xem là tỏa khẩu thứ nhất của
dòng Hương giang. Dấu vết hiện còn cho chúng ta thấy Thành Lồi có cấu trúc dạng
gần vuông, các lũy thành nằm đúng theo hướng Tây - Bắc - Đông – Nam (Sơ đồ 1), dấu tích của
Thành Lồi vẫn còn tương đối nguyên vẹn so với nhiều toà thành Chămpa cổ khác.
Thành Lồi được xây dựng trên cơ sở tận dụng một cách tối đa địa thế tự nhiên
của vùng đồi Long Thọ và Sông Hương, những mảnh gốm và mảnh ngói phát hiện
được ở luỹ Tây và luỹ Nam đợt khảo sát 2013 cho thấy chúng mang nhiều nét đặc
trưng của đồ gốm thô, mịn và ngói Chămpa thuộc tầng văn hoá trên của Trà Kiệu tức
từ sau thế kỷ IV-V (Lâm
Thị Mỹ Dung và cộng sự 2013).
Sơ đồ 1
Tại
khu vực Huế đã phát hiện tấm bia ký trong đó nhắc tới Kandarpapura, kinh đô của
ông vua tên là Kandarpadharma, ông lên ngôi trị vì vào thế kỷ 6 ở trong vùng và
là vị vua đầu tiên của vương quốc Chămpa mà chúng ta biết, Prakashadrma với tên
gọi lúc lên ngôi là Vikrantavarman năm 658 ở Mỹ Sơn (Anne-Valérie Schweyer 2011: 204). Tuy nhiên khó mà gắn nội dung tấm bia này với Thành Lồi hay bất cứ di
tích nào ở Huế trong tình hình nghiên cứu hiện nay.
Cho tới nay ở lưu vực Sông Hương chưa phát hiện được bất cứ địa điểm
nào có niên đại Chămpa sớm tương đương với giai đoạn trước Lâm Ấp và Lâm Ấp, TK
1,2 CN như đã phát hiện ở Hội An, Trà Kiệu,
Gò Cấm lưu vực sông Thu Bồn. Tuy nhiên trong một số sưu tập tư nhân, đặc biệt
là sưu tập của ông Hồ Tấn Phan, Tp. Huế có khá nhiều di vật gốm được xác định vớt
từ sông Hương có niên đại tương đương với đồ gốm trong lớp sớm nhất ở Trà Kiệu
với những loại hình tiêu biểu như bình hình trứng, ngói sớm mặt bụng in dấu vải,
bếp lò đất nung (cà ràng) (Lâm
Thị Mỹ Dung và nnk 2011: 157), tổ hợp hiện vật sớm này
cho thấy có nhiều khả năng lưu vực sông Hương
có những di tích kiểu Trà Kiệu – Gò Cấm và cũng là một trong những trung tâm
chính trị - kinh tế - văn hóa phân bố ở lưu vực sông như các trường hợp Thu Bồn,
Trà Khúc, Đà Rằng. Tuy nhiên, đây vẫn chỉ là những hiện vật sưu tầm và vì vậy vấn đề liên
quan đến những khu vực cư trú và không gian xã hội của những cộng đồng cư dân
giai đoạn Lâm Ấp cũng như cương vực của Lâm Ấp ở Bắc Đèo Hải Vân ở lưu vực sông
Hương vẫn còn để ngỏ đợi những kết quả nghiên cứu mới trong tương lai.
Lưu vực sông Thu Bồn và dấu vết khảo cổ học liên quan đến sự hình thành và phát triển của trung tâm hành chính – chính trị - quân sự sớm những thế kỷ đầu Công nguyên
Khu
vực cửa sông ven biển Hội An: Trên các dải cồn cát ven dòng chảy cổ (dấu tích đổi
dòng của sông Thu Bồn) một loạt các di tích Chămpa sớm đã được phát lộ và
nghiên cứu. Niên đại khởi đầu của các di tích này là từ cuối thế kỷ 1 đến đầu
thế kỷ 2 CN, đa số các di tích có tầng văn hoá phát triển liên tục qua nhiều thế
kỷ, bao trùm suốt giai đoạn hình thành (nửa đầu TNK I CN) và cực thịnh của
vương quốc Chămpa (thế kỷ 7-10). Như vậy về tính chất đây là những di tích giai
đoạn Chămpa sớm - Lâm Ấp và Chămpa.
Hầu
hết các di tích phân bố ven các dòng chảy cổ (hiện là các bàu nước ngọt), trên
cùng một địa bàn với những di tích mộ chum. Về đại thể, những di tích mộ chum nằm
phía trong của cồn cát, các di tích Chămpa Lâm Ấp và Chămpa phân bố ở phía
ngoài, đều ven các dòng sông cổ. Các địa điểm này có tính chất khác nhau từ
làng-bến chợ ven sông, làng cư trú, nơi thờ tự...
Ngoài
những dấu tích cư trú, bến cảng, ở khu vực Hội An còn có nhiều dấu tích kiến
trúc, điêu khắc có niên đại từ thế kỷ 7 đến thế kỷ 12 và một loạt những giếng
Chămpa được xác định có liên quan đếnnhững hoạt động của Lâm Ấp Phố, một trung
tâm thương mại quan trọng của vương quốc Chămpa giai đoạn Lâm Ấp và giai đoạn
Chămpa.
Phức hợp di tích Gò Cấm- Trà Kiệu:
Cư trú sớm, thành luỹ và đền tháp cung điện từ TK 1 đến TK 8- 9
Tại
khu vực hiện nay là Trà Kiệu và vùng phụ cận, một loạt những địa điểm có niên đại
cận kề với thời điểm kết thúc của văn hoá Sa Huỳnh, từ nửa sau TK 1 CN với nhiều
chức năng, tính chất khác nhau đã được phát hiện và nghiên cứu.
Gò
Cấm: Tích tụ văn hoá vật chất ở Gò Cấm không dày, dưới lớp đất mặt hiện nay,
dày từ 5-20cm là tầng văn hoá dày không đều từ 50-70cm. Ở một số điểm của Gò Cấm,
đặc biệt là ở khu vực tìm thấy sàn nhà bằng gỗ cháy, tầng văn hoá Gò Cấm nằm chồng
lên tầng văn hoá của di chỉ cư trú Thôn Tư có niên đại sơ kỳ sắt (văn hoá Sa Huỳnh).
Ở một số điểm khác không thấy tầng văn hoá Sa Huỳnh này. Như vậy ở Gò Cấm có lớp
văn hoá Sa Huỳnh (lớp dưới) và bên trên nó là lớp văn hoá Gò Cấm (lớp trên, lớp
Chămpa sớm). Bộ di vật cho thấy niên đại khởi đầu của lớp văn hoá trên là từ nửa
sau TK 1 CN và kết thúc vào cuối TK 1 CN. Trong bộ di vật tìm thấy ở đây có gốm
Chămpa sớm, hiện vật có nguồn gốc Đông Hán (và cả hiện vật mang phong cánh Đông
Hán) như bình, vò gốm cứng văn in, mũi tên đồng, khuyên tai thủy tinh hình trụ
lõm ở giữa, phong nê... và một số hiện vật gốm thương mại Nam Ấn (Nguyễn Kim Dung 2007).
Vị
thế của Gò Cấm cùng tính chất của hiện vật cho thấy Gò Cấm có những chức năng
chuyên biệt nào đó về kinh tế và chính trị án ngữ trên con đường từ hạ lưu lên
thượng nguồn sông Thu Bồn.
Trà
Kiệu: Tại Trà Kiệu các nhà khảo cổ đã phát hiện những dấu tích cư trú Chămpa sớm
ở khu vực Gò Dũ Dẻ, Hoàn Châu, Bửu Châu.... Dấu vết cư trú sớm có diện tích khá
lớn, trải rộng ở phần phía bắc của nội thành Trà Kiệu và tập trung nhất ở chân
núi Bửu Châu, dấu tích cư trú và kiến trúc muộn hơn phủ lên cư trú sớm và mở rộng
ở nhiều điểm, hoạt động cư trú muộn hơn cùng với các công trình kiến trúc nhiều
thời kỳ đã làm xáo trộn và phá huỷ tầng cư trú sớm.
Dấu
vết cư trú ở Trà Kiệu có thể được phân thành hai thời kỳ dựa vào di tích và di
vật, thời kỳ sớm từ giữa thế kỷ 1 Công nguyên đến thế kỷ 3 Công nguyên, tương ứng với thời
kỳ kết thúc của văn hoá Sa Huỳnh và thành lập Lâm Ấp, thời kỳ muộn từ thế kỷ 4 đến thế kỷ 7, 8 Công nguyên và
kéo dài sau đó, tương ứng với thời kỳ Lâm Ấp – Chămpa. Địa tầng khảo cổ, di
tích và di vật trong địa tầng cho thấy giữa
hai thời kỳ này không có sự gián đoạn và đứt gãy văn hoá, chỉ là sự diễn biến nội
tại phản ánh một quá trình sinh sống liên tục với những biến đổi trong cả lĩnh
vực văn hoá vật chất và tinh thần.
Trong
thời kỳ sớm đã xuất lộ một số công trình kiến trúc gỗ (kiểu nhà có sàn bằng gỗ
như Gò Cấm), mái lợp ngói mặt bụng in dấu vải, hoặc bằng chất liệu thực vật nào
đó, đây chủ yếu là những kiến trúc công cộng, hành chính và dân dụng, chưa thấy
biểu hiện rõ nét của kiến trúc tôn giáo và tâm linh.
Tất
cả các công trình kiến trúc xây gạch, lợp ngói in khuôn hay dải cuộn, mặt bụng
không có dấu vải, mặt lưng có vết chải sâu và đầu ngói ống trang trí mặt người,
linh thú, hoạ tiết hoa lá... đều thuộc thời kỳ muộn hơn, những công trình này
có thể có chức năng liên quan đến thủ phủ của Lâm Ấp và sau đó là kinh thành
Simhapura của Chămpa Amaravati trong lịch sử.
Luỹ
thành Trà Kiệu: Những kết quả cắt tường thành Nam và Đông của thành Trà Kiệu
cho biết về kỹ thuật đắp thành, kết cấu lõi thành được nện bằng đất sét thuần,
với nhiều lớp. Hai bên được xây ốp bằng hai tường gạch, mặt cắt ngang của đoạn
tường thành cho thấy có nhiều giai đoạn xây dựng hoặc trùng tu. Một số dấu tích
của nền sỏi bên trên bờ gạch xây tường Đông phát hiện trong đợt khai quật năm
2013 được cho có thể liên quan đến “điếm canh”, “trạm gác”... hay mái che dọc bờ
thành? (Nguyễn Kim Dung và
cộng sự 2014: 667-668), 01 mẫu lấy ở khai quật tường thành Đông phân
tích tại Nhật Bản cho kết quả 1.730 ± 20BP (Mariko YAMAGATA và cộng sự, 2013: 666). Dựa vào kỹ
thuật xây thành và hiện vật khảo cổ, có thể cho rằng thành Trà Kiệu có niên đại
khởi xây từ khoảng đầu thế kỷ thứ 4 CN, niên đại sớm nhất của tường thành Nam
và Đông này tương đương với niên đại đầu của tầng văn hoá trên Trà Kiệu, thành
đã được sửa chữa và đắp lại vài lần ở những giai đoạn muộn hơn.
Niên
đại của phức hợp Thành luỹ - Cư trú – Đền tháp Trà Kiệu có thể được phác như
sau:
Cư
trú ở Trà Kiệu: Sớm nhất là từ TK 1 CN và kéo dài qua giai đoạn Lâm Ấp - Chămpa,
Chămpa, Đại Việt.
Các toà thành: Khởi xây từ cuối TK 3 đầu thế
kỷ 4
Dấu tích kiến trúc gỗ, lợp ngói in dấu vải từ
TK 2
Dấu tích kiến trúc gạch, ngói, đầu ngói ống:
Từ sau thế kỷ 3
Dấu tích đền tháp gạch và điêu khắc đá: Từ thế kỷ 7 về sau
Như vậy có thể nhận thấy, những nhóm di tích
Chămpa giai đoạn Lâm Ấp và Chămpa khu vực Hội An có mối liên quan mật thiết với
nhóm di tích cùng thời ở vùng Duy Xuyên, đặc biệt là Trà Kiệu và tạo thành một
khu vực văn hoá – kinh tế - chính trị có quy mô lớn và quan trọng ở hạ lưu sông
Thu Bồn trong những thế kỷ đầu Công nguyên. Sự có mặt của những di tích này củng
cố thêm vị trí quan trọng của lưu vực sông Thu Bồn những thế kỷ trước và cận kề Công nguyên và giúp khẳng định chắc chắn
hơn Trà Kiệu là trung tâm hành chính-chính trị của Chămpa thời kỳ Lâm Ấp và muộn
hơn.
Cổ Luỹ - Phú Thọ và những dấu vết
văn hoá thế kỷ 1-5 Công nguyên ở lưu vực sông Trà Khúc (Quảng Ngãi)
Khu
vực núi Phú Thọ- Cổ Lũy đã được H. Parmentier khảo tả sơ bộ vào đầu thế kỷ 20,
phía trước núi Bàn Cờ đã tìm thấy một lanh tô và một bò Nandin, trên lanh tô
này có hình tượng Visnu giống như trên lanh tô tìm thấy ở tháp E1, Mỹ Sơn và
ông cũng đã khảo sát phế tích thành Cổ Lũy mà theo ông là tiền đồn của thành
Châu Sa (Parmentier 1909:
234-235).
Những
kết quả nghiên cứu những năm 1998 và 2004 (Lâm Thị Mỹ Dung cộng sự 2009: 45-62) cho thấy đây
cũng là phức hợp di tích cư trú thành đền tháp lớn. Cư trú được phân thành hai
thời kỳ, thời kỳ sớm - tầng văn hoá dưới II, dày khoảng 0.70cm, gồm các lớp đào
từ 9-14 và không có vết tích kiến trúc gạch, ngói, có một số vết tích liên
quan đến sinh hoạt của người xưa như bếp và hố cột, niên đại từ cuối thế kỷ 1 đến
thế kỷ 3 CN. Thời kỳ muộn- tầng văn hoá trên I, dày khoảng 0.80m chứa vết
tích của hai thời kỳ kiến trúc sớm và muộn, niên đại từ thế kỷ 3 đến thế
kỷ 7.
Từ kết quả khai quật có thể dựng lại quá trình
hình thành văn hoá vật chất của cư dân cổ. Trên nền sinh thổ loại đất lẫn đá
Granit phong hóa (mặt bằng cách bề mặt giông đất hiện tại gần 2 m- có lẽ là thềm
bậc cao của sông Trà Khúc- di tích nằm ở khu vực ngã ba sông Trà Khúc và Phú Thọ,
ngay cửa sông Trà đổ ra biển- Cửa Đại), lớp cư dân giai đoạn sớm đã tụ cư sinh
sống ở đây từ khoảng cuối thế kỷ 1 đầu thế kỷ 2 đến thế kỷ 3 Công nguyên. Trong
đồ gốm mà họ sử dụng hàng ngaỳ có lưu giữ một số truyền thống của dòng gốm văn
hóa Sa Huỳnh trước đó, một số đồ trang sức- tức các hạt chuỗi bằng vàng, thủy
tinh, và bằng chất liệu chưa xác định tiếp tục được sản xuất và sử dụng. Loại hạt
chuỗi Indo-Pacific này đã tìm thấy trong các địa điểm của văn hoá Sa
Huỳnh và tiếp tục tồn tại những địa điểm muộn hơn, như Nam Thổ Sơn, Tp. Đà Nẵng
(TK 10-11), Bãi Làng, Cù Lao Chàm ( TK 9-10)...
Cư
dân sinh sống liên tục ở đây, vào khoảng thế kỷ 4, khi ảnh hưởng từ bên ngoài
gia tăng, đặc biệt là ảnh hưởng của các tôn giáo từ Ấn Độ, họ đã xây dựng những
công trình kiến trúc tâm linh đầu tiên, những công trình thời kỳ sớm có qui mô
lớn, qui chỉnh, có những gia hạ của móng? dày gần một mét được xử lý kỹ càng đào
vào sinh thổ/đất cái (điển hình là F 9). Khi xây dựng những công trình kiến
trúc sớm này, người ta đã phá huỷ lớp cư trú sớm hơn gây ra một số xáo trộn cục
bộ được nhận biết qua địa tầng và di vật. Lớp kiến trúc sớm có niên đại khoảng
cuối thế kỷ 3, việc xác định niên đại dựa trên so sánh di vật tìm thấy ở đây với
những di vật trong các địa điểm Trà Kiệu (Quảng Nam), Thành Hồ (Phú Yên). Lớp
kiến trúc này sau đó đã bị phá huỷ và được thay thế bằng những kiến trúc của thời
kỳ muộn hơn mà vết tích chỉ cách bề mặt hiện nay từ 15-20cm. Lớp này cũng đã bị
phá hủy nghiêm trọng và hầu như tại khu vực của di tích không thấy những hiện vật
có niên đại muộn hơn thế kỷ thứ 7, niên đại của lớp kiến trúc muộn khoảng thế kỷ
thứ 4, những đầu ngói ống trang trí mặt người gắn với kiến trúc giai đoạn muộn
cho thấy những tương đồng với những hiện vật tương tự ở Trà Kiệu, Thành Hồ và ở
Nam Kinh có niên đại Lục Triều sớm giúp định niên đại những vết tích kiến trúc
thời kỳ muộn này.
Tại
đảo Lý Sơn (Cù Lao Ré), Quảng Ngãi đã phát hiện những dấu tích vật chất của thời
kỳ Chămpa sớm tương đương với lớp dưới cùng và lớp dưới Trà Kiệu (Phạm Thị Ninh và cộng sự:
14-39), sự có mặt của loại bình hình trứng ở đây cho thấy mối quan hệ chặt
chẽ giữa đất liền và hải đảo trong giai đoạn sớm của văn hoá Chămpa.
Cơ
tầng Chămpa sớm và Chămpa đảo Lý Sơn cùng với những phát hiện trong đất liền
minh chứng vai trò quan trọng của sông Trà Khúc, duyên hải và đảo ven bờ Quảng
Ngãi trong quá trình hình thành những trung tâm chính trị - kinh tế đầu Công
nguyên. Những phát hiện ở đảo Lý Sơn còn cho thấy sự phát triển văn hoá liền mạch
từ Sơ sử sang Lịch sử sớm.
Cổ
Lũy cùng với Trà Kiệu (Quảng Nam), Thành Hồ (Phú Yên)... tạo thành một hệ thống
di tích thành lũy đa chức năng thuộc giai đoạn Chămpa sớm (hay giai đoạn hình
thành nước Lâm Ấp) và giai đoạn muộn hơn(giai đoạn Chămpa). Trong đó, thuộc
giai đoạn sớm (tầng văn hoá dưới) là khu vực cư trú, ở Trà Kiệu có thể có kiến
trúc gỗ lợp ngói văn thừng in dấu vải, ở Cổ Luỹ-Phú Thọ và Thành Hồ chưa phát
hiện thấy dấu tích liên quan đến kiến trúc gỗ, lợp ngói sớm ngói in dấu vải như
Gò Cấm hay Trà Kiệu, kiến trúc xây gạch và lợp ngói (loại ngói muộn, không có dấu
vải ở mặt bụng) và luỹ thành bắt đầu từ tầng văn hoá muộn (từ sau thế kỷ 3).
Những phát hiện khảo cổ học ở những địa điểm
này một mặt cho thấy có sự tương đồng về văn hóa vật chất và đời sống tâm linh
của cư dân ở các vùng khác nhau ngay từ giai đoạn sớm, mặt khác lại thể hiện kết
quả của các mối quan hệ với thế giới bên ngoài cả từ phía Bắc và cả từ phía
Nam.
Kết
quả khai quật Cổ Luỹ, Trà Kiệu và kết quả khảo sát một số thành cổ của Champa
như tháp Bình Lâm (Bình Định), thành Hồ cho thấy những công trình kiến trúc tâm
linh, công cộng và thành của các nhóm cư dân vương quốc Chămpa thường được xây
dựng trên cơ tầng cư trú sớm hơn. Hiện tượng này cũng không phải hiếm gặp ở
Đông Nam Á , ví dụ như cuộc khai quật ở Angkor Borei cho thấy kiến trúc xây bằng
gạch được xây dựng trên nền cư trú sớm hơn (Miriam Stark 1998: 189-195).
Toàn bộ khu vực Cổ Luỹ - Phú Thọ là
phức hợp di tích lớn về cả quy mô lẫn chức năng và nằm ở địa thế cao (trên các
giồng đất) ở vị trí ngã ba sông sát cửa biển và là tổ hợp di tích đa chức năng
kinh tế-chính trị- quân sự-tôn giáo, tại đây có cả thành, đền tháp và những điểm
cư trú lớn. Những đặc điểm di tích và di vật trong các cuộc khai quật và những
phát hiện điêu khắc kiến trúc cho thấy quy mô của Cổ Luỹ - Phú Thọ không kém so với Trà Kiệu. Cổ Luỹ - Phú Thọ có
nhiều khả năng là trung tâm hành chính-chính trị của một chính thể nhà nước sớm
dạng mandala tương dồng và tương đương Lâm Ấp. Giữa hai vùng/trung tâm này có mối
liên tương chặt chẽ và có cùng quá trình chuyển biến kinh tế chính trị trong những
thế kỷ đầu Công nguyên.
Tuy nhiên ở thời điểm
nghiên cứu hiện nay chúng ta chưa thể xác định được Cổ Luỹ - Phú Thọ cùng với
những di tích Chămpa sớm ở lưu vực sông Trà Khúc tạo thành một trung tâm chính
trị - kinh tế thuộc về nước /tiểu quốc nào ghi trong thư tịch cổ (hay một nhà
nước sớm dạng mandala nào đó giống
Lâm Ấp).
Lưu vực sông Ba- Đà Rằng
Phức
hợp di tích cư trú thành luỹ Chămpa, nay thuộc địa phận thôn Định Thọ, xã Hoà Định
Đông, huyện Phú Hoà, tỉnh Phú Yên, cách thị xã Tuy Hoà 12km, nằm bên bờ Bắc (tả
ngạn) của sông Ba (Đà Rằng) và cách cửa sông Đà Rằng 15km về hướng Đông.
Thành
Hồ đã được miêu tả khá kỹ trong cuốn “Thống kê khảo tả các di tích Chăm ở Trung
Kỳ” của H. Parmentier, theo khảo tả này, từ những năm đầu thế kỷ XX, khu thành
có hình vuông, mỗi cạnh độ 700m, bờ thành Nam đã bị mất từng phần do sông xói lở,
ba bờ thành còn lại được nhận biết qua những dải đất đắp cùng với các gò, các cửa…
Khoảng tam giác nằm giữa ngọn núi, toà thành và con sông được bảo vệ bởi một bức
tường thành xiên dọc chiều sườn đồi, mặt Bắc có sáu tháp canh, mặt Đông có bảy
kể cả cái ở góc. Giữa mặt Đông có một pháo đài phòng ngự, rộng 17,5m, dài từ
10m-13m, dọc theo luỹ pháo đài được xây bằng gạch lớn, tường dày 1,7m, mặt Nam
tuy đã bị sụt lở, song phía Tây còn lại ụ đất, trong đó ụ đất ở góc có thể cũng
là tháp canh.
Những
kết quả nghiên cứu từ năm 2000 đến nay cho thấy toà thành được xây dựng trên một
khu cư trú Chămpa sớm, dấu tích của khu cư trú này được tìm thấy ở nhiểu điểm
bên trong và bên ngoài luỹ thành như
phía dưới Cột Cờ, trong khu vực nhà ông Nguyễn Sáu (ôngSáu Ất), thôn Định
Thọ, phía bờ thành Tây, Thổ Đạo hay Hưng Đạo, bờ thành Đông, đoàn đã tìm thấy
nhiều hiện vật gốm, song chưa phát hiện thấy tầng văn hoá. Nhóm gốm có nhiều loại
hình như bình, vòi Kendi, cà ràng… một số bình vò có thân trang trí văn in ô
vuông, sóng nước, hồi văn, xương cá… những hiện vật gốm này khá giống các loại
hình gốm Chămpa ở tầng văn hoá trên của di chỉ Trà Kiệu, Cẩm Phô và một số di
tích Chămpa khác ở Quảng Nam, Quảng Ngãi…
Bên
trong thành có nhiều công trình kiến trúc dân dụng và tâm linh chủ yếu được xây
bằng gạch, lợp ngói... dựa vào loại hình, chất liệu, trang trí của vật liệu xây
dựng, chi tiết trang trí kiến trúc và những đồ đất nung, kim loại... kèm theo,
những người nghiên cứu xác định toà thành được xây dựng vào khoảng thế kỷ thứ
4, thứ 5 CN và được sử dụng trong một thời gian dài sau đó dựa vào niên đại của
kiến trúc và điêu khắc tìm thấy ở đây[6].
Kết
quả của những nghiên cứu và khai quật cho thấy, thành Hồ được xây dựng sớm
trong lịch sử Chămpa, có quy mô xây dựng lớn, thành là một công trình kiến trúc
hoàn thiện, một trung tâm lớn của cư dân Champa trong thời kỳ đầu lịch sử và có
thể là trung tâm chính trị, kinh tế của một vùng-tiểu quốc, trung tâm này được
xây dựng và phát triển rực rỡ không thua kém bất cứ một trung tâm nào của cư
dân vương quốc Chămpa, tương đương với kinh đô Trà Kiệu (Quảng Nam) (Lê Đình Phụng và cộng sự 2004:
35).
Dấu
tích Chămpa sớm ở thượng nguồn sông Ba: Tại địa điểm Bang Khleng ở vùng Ayunpa,
tỉnh Gialai, những người khai quật đã phát hiện đầu ngói trang trí mặt hề thế kỷ
3,4 ở một đền tháp nhỏ xây bằng gạch[7]
những đầu ngói này giống những đầu ngói tìm thấy ở lớp văn hoá trên của Trà Kiệu,
Cổ Luỹ - Phú Thọ, Thành Hồ...
Kết
quả khảo sát thực địa và nghiên cứu so sánh loại hình di vật của thành Hồ với
Trà Kiệu, Gò Cấm, Cổ Luỹ-Phú Thọ... cho thấy niên đại thế kỷ 5-7 Công nguyên mà
các nhà nghiên cứu đưa ra là niên đại của bản thân toà thành và những công
trình kiến trúc của thành, thành Hồ được xây dựng trên khu vực cư trú sớm hơn,
có thể khu cư trú này tương đương với lớp dưới của Trà Kiệu và Cổ Luỹ-Phú Thọ,
có niên đại từ khoảng thế kỷ 2 CN. Sự có mặt của đầu ngói ống hình mặt hề có
niên đại Lục Triều sớm (thế kỷ 3) tại Thành Hồ giống như những đầu ngói ống
tương tự ở Trà Kiệu và Cổ Luỹ-Phú Thọ giúp chúng tôi đưa ra nhận định chung về
niên đại xuất hiện của những di tích kiến trúc sử dụng đầu ngói ống loại này
trong văn hoá Chămpa là từ thế kỷ thứ 3 CN.
Sự
đồng nhất trong tiêu chuẩn loại hình và kỹ thuật chế tác của những vật liệu xây
dựng, kiến trúc như đầu ngói ống, gạch, ngói giai đoạn muộn (loại làm bằng dải
cuộn, khuôn in, mặt bụng không có dấu vải, lưng có dấu văn chải, văn thừng, in
ô vuông), gốm hình con tiện, chốt/đinh gốm của thời kỳ này (từ sau thế kỷ 3)
cho thấy có sự thống nhất tương đối giữa các trung tâm kinh tế - chính trị của
của các chính thể nhà nước sớm và nhà nước phát triển hình thành và phát triển
từ sau thế kỷ 2.
3. Một số thay đổi trong không gian xã
hội từ Sa Huỳnh tới Chămpa sớm qua nghiên cứu phân bố và tính chất của các địa
điểm khảo cổ học
Những lãnh địa Sa Huỳnh
Trên
dải đất miền Trung ngay từ thời tiền, sơ sử đã tồn tại cơ tầng văn hoá vật chất
tiền Sa Huỳnh và Sa Huỳnh. Cơ tầng văn hoá này như đã trình bày ở trên dù có
nhiều nét chung nhưng cũng thể hiện tính địa phương vùng miền rõ nét. Những đặc
thù sinh thái và địa hình miền Trung có vai trò quyết định đối với sự phân đoạn
và phân vùng văn hoá này. Những lãnh địa thời Sa Huỳnh về cơ bản ứng với những
loại hình văn hoá địa phương Bắc Sa Huỳnh, Nam Sa Huỳnh và có thể có cả vùng
hay loại hình Trung Sa Huỳnh (Bình Định và một phần Phú Yên hiện nay). Ngoài ra
có thể còn có một số lãnh địa nhỏ hơn ở những vùng núi trong không gian văn hoá
Sa Huỳnh, nghĩa là có những lãnh địa lớn nhỏ khác nhau phân bố theo chiều bắc
nam và tây đông.
So sánh các nền văn hoá thời Sơ sử trên lãnh thổ Việt Nam
(Đông Sơn, Sa Huỳnh và Đồng Nai), văn hoá Sa Huỳnh mang tính đa dạng lớn hơn so
với văn hoá Đông Sơn và sự phát triển của văn hoá Sa Huỳnh vẫn còn ở dạng đặc
thù. Kết hợp tư liệu khảo cổ về sự
chưa thống nhất cao của văn hoá Sa Huỳnh với xem xét thông tin từ những thư tịch
cổ Trung Hoa về sự tồn tại của các nước như Hồ Tôn, Chi Kỳ Quốc, Bà Lị, Thù Nại,
Xích Thổ trong khu vực phân bố của văn hoá Sa Huỳnh và Đồng Nai, Diệp Đình
Hoa đi tới kết luận rằng đây là những tiểu “vương quốc” độc lập, hay là những khu vực độc lập của những
nhóm tộc người của một xã hội phát triển nhưng chưa cần đến nhà nước, những nhóm xã
hội chưa cần đến nhà nước này vẫn còn
ở vị trí độc lập, truyền thống xã hội của mình vẫn được bảo lưu một cách đậm
nét dưới sự đa dạng (cát cứ cố hữu) (Diệp Đình Hoa 2004: 830).
Những chứng cứ khảo cổ thời sơ sử cho thấy về sự xuất hiện sớm và lớn mạnh của những lãnh
địa ở một số vùng miền Trung Việt Nam, những khám phá khảo cổ học bắt đầu đánh
dấu sự tiến hoá của những lãnh địa qua biểu đồ lớn mạnh của phân tầng chính trị
trong những mẫu hình cư trú vùng đã
được nghiên cứu và những khai quật ở những trung tâm lãnh địa lớn dọc theo những
hệ thống sông quan trọng. Nghiên cứu khảo cổ học ở miền Trung đã bắt đầu chú trọng
đến quá trình phân hoá xã hội mở rộng phản ánh trong việc phân bố của những
hàng hoá biểu thị địa vị, thân thế trong những khu mộ táng và nơi cư trú, sự lớn mạnh của những hệ thống chuyên nghiệp
phát triển của việc chuyên hoá sản xuất gốm và kim loại, những thay đổi trong mức
độ to lớn, tiếp cận địa lý, và tính phức hợp của mạng lưới buôn bán sông, biển và sự mở rộng hội lễ và những dạng
khác của cạnh tranh hàng hoá biểu thị địa vị, thân thế. Những nghiên cứu khảo cổ
học loại này bắt đầu đề cập tới hàng loạt những yếu tố dân số, sinh thái, xã hội,
kinh tế, tư tưởng bản địa đóng góp vào sự hình thành và quá trình tiến hoá của
những xã hội phức hợp tiền nhà nước ở miền Trung Việt Nam cũng như ở Việt Nam.
Dù vậy, quá trình tiến hoá chính trị- xã hội ở miền Trung
Việt Nam không phải là hiện tượng đơn lẻ, những lãnh địa Sa Huỳnh liên kết với
nhau và với bên ngoài qua trao đổi văn hoá, chính trị và kinh tế bằng đường biển
và đường sông, sự đa dạng về sinh thái ở đây có thể đã ảnh hưởng đến sự phát
triển sớm của hệ thống kinh tế chuyên hoá và trao đổi tài nguyên giữa vùng thấp
và vùng cao, giữa những cư dân ven bờ với cư dân sâu trong nội địa và giữa cư
dân trong đất liền với cư dân ở các đảo riêng biệt về sinh thái. Theo tài liệu
lịch sử và sinh thái học, chiến lược cộng sinh giữa sinh thái và kinh tế kiểu
này thúc đẩy mối kết nối phức hợp văn hoá từ những xã hội hái lượm nhiệt đới
quy mô nhỏ đến những cư dân của các cộng đồng tập trung với mật độ đậm đặc hơn,
của những người làm nông nghiệp nương rẫy ở vùng cao với những người làm nông
nghiệp thâm canh ở vùng thấp và tích hợp cư dân buôn bán vùng ven biển vào những
chính thể ở mức lãnh địa với tính phức hợp đa dạng ở phần lớn các lưu vực sông
lớn.
Từ lãnh địa Sa Huỳnh
tới những mandala/tiểu quốc Chămpa sớm và Chămpa
Đối lập với cách nhìn truyền thống lấy mô hình nhà nước tập
quyền Trung Hoa làm chuẩn đánh giá bản chất các nhà nước ở Đông Nam Á, hiện nay
số đông nhà nghiên cứu đều phê phán sử liệu Trung Hoa viết về bản chất các nhà
nước sớm như Lâm Ấp, Phù Nam... ở Đông Nam Á. Theo họ, khi viết về những nhà nước
sớm này, các sử gia Trung Hoa đã dùng quan điểm và tiêu chuẩn mô hình nhà nước
theo kiểu Trung Hoa để mô tả và do vậy đã làm người đời sau hiểu sai thực chất
của vấn đề. Những tài liệu nghiên cứu cả khảo cổ học, cả dân tộc học so sánh đều
chứng minh những nhà nước sớm ở Đông Nam Á có một thể chế chính trị khá lỏng lẻo,
không tập trung quyền lực và đa dạng về tộc người-ngôn ngữ-văn hoá, yếu tố
chính không phải là lãnh thổ mà chính là quản lý và duy trì nhân công[8].
Quá trình hình thành và lớn mạnh của những chính thể nhà
nước ở Đông Nam Á cũng thể hiện tính không đồng nhất và mức độ đa dạng cao cũng
như đặc thù mang tính địa phương. Những điều này có nguồn gốc từ vị thế địa lý,
tính chất tiếp xúc và giao lưu văn hoá, tác động của bên ngoài và sự biến động
của thành phần dân cư. Từ góc độ này, khi nghiên cứu Lâm Ấp (và cả một số nhà
nước sớm hình thành đồng thời với Lâm Ấp ở một số lưu vực sông lớn của miền
Trung Việt Nam) trong khoảng thời gian 2 đến 3 thế kỷ đầu Công nguyên- nằm
trong luồng tiếp xúc cưỡng bức mạnh mẽ với văn hoá Hán- chúng ta cần chú ý ít
nhất hai điểm sau:
i.
Lâm Ấp được thành lập
từ sự kiện Khu Liên khởi nghĩa chống lại chính quyền nhà Hán ở Nhật Nam. Điều
này cho thấy rất rõ ràng rằng trước thời điểm hình thành Lâm Ấp, vùng đất thuộc
quận Nhật Nam đã có những hình thức tổ chức chính quyền. Hình thức này mặc dù dựa
trên cơ sở quyền lực thủ lĩnh địa phương nhưng ở một mức độ nhất định đã có những
cơ sở tổ chức chính quyền theo kiểu Trung Hoa, có thể chỉ là vùng đất trực thuộc
lỏng lẻo nhưng vẫn mang tính trực thuộc. Xã hội thời kỳ này (sau Sa Huỳnh - Tiền
Lâm Ấp) dù sao cũng là xã hội phân tầng cao hơn, phức hợp hơn so với Sa Huỳnh gồm
nhiều mức đưa ra quyết định nếu xét từ tiêu chí cấp đưa ra quyết định của một
xã hội chuyển hoá sang dạng nhà nước.
ii.
Chính quyền của Khu
Liên (hay sự khởi thành của một dạng chính thể nhà nước của những cư dân bản địa
chống lại sự cai trị của chính quyền Hán) được lập nên từ kết quả lật đổ chính
quyền cũ song chính quyền này không thể bắt đầu từ một khởi đầu hoàn toàn mới
và hoàn toàn khác (so với cái đã có từ trước) mà chắc chắn đã kế thừa nhiều
cách thức tổ chức hành chính và cai trị của chính quyền Nhật Nam. Những tư liệu
khảo cổ về thành luỹ, nhà cửa, đồ gốm... giai đoạn thế kỷ 1-4,5 CN tìm thấy ở
miền Trung được trình bày ở phần trên và những ghi chép trong thư tịch cổ cho
thấy sự hiện tồn và vai trò đáng kể của những yếu tố văn hoá Trung Hoa trong
các xã hội lúc bấy giờ[9].
iii.
Dù được gọi dưới bất
cứ tên nào thì về cơ bản những nhà nước sớm từ cận kề Công nguyên như Lâm Ấp và
những nhà nước khác đều toạ lạc trên đúng những lãnh địa Sa Huỳnh ở các lưu vực
sông, kế thừa cả về ứng xử sinh thái và cả về ứng xử văn hoá của những lãnh địa
đó. Mandala Chămpa giai đoạn Lâm Ấp
và Chămpa là sự nâng cấp, mở rộng và phát huy lãnh địa Sa Huỳnh.
Như vậy, từ Sa Huỳnh tới Lâm Ấp (và những chính thể tương
đương Lâm Ấp) đến Chămpa một mặt phản ánh tính chất của sự chuyển biến văn hoá
nội tại, một sự chuyển đổi từ truyền thống bản địa ở mức lãnh địa sang việc chọn
lựa mô hình chính trị mới, mặt khác phản ánh sự gia nhập của những yếu tố văn
hoá mới từ bên ngoài. Những yếu tố này bao gồm chủ yếu
i.
Sự chuyển dịch của
các nhóm cư dân cả người Nam Đảo, cả người Đông Sơn Nam tiến- ở đây có sự tham
góp của văn hoá Việt gồm Việt Đông Sơn và Việt sau Đông Sơn, nhưng điều này
không hàm ý Lâm Ấp tách ra từ Âu Lạc như ý kiến của một số học giả (Diệp Đình Hoa 2003: 14,115, 641, 661; Nguyễn Duy Hinh
2007: 419). Lâm Ấp và Âu Lạc là hai thực thể độc lập có nền tảng văn
hoá vật chất phát triển ngang nhau nhưng khác nhau, cả hai đều có quan hệ tiếp
xúc với nhau và dù luồng Âu Lạc vào Lâm Ấp là luồng chính nhưng không phải vì
thế mà chúng có cùng nguồn gốc;
ii.
Sự hiện diện có thực
của chính quyền Hán ở vùng đất Nhật Nam (cho đến Phú Yên[10])
trong vài ba thế kỷ đầu Công nguyên và sự mở rộng của mạng lưới trao đổi buôn
bán quốc tế trên biển Đông.
iii.
Sự tiếp nhận những
quan điểm về tổ chức nhà nước Hindu giáo từ sau thế kỷ 4. Hindu giáo được đưa
vào Chămpa cuối TK 4 và vua Bhadravarman/ Fan Hu-ta/ Phạm Hồ Đạt đã dựng đền thờ Hindu ở Mỹ Sơn.
Từ Lâm Ấp và những
chính thể tương đương Lâm Ấp đến Chămpa là một quá trình diễn biến văn hoá liên
tục và dần dần. Không phải là sự thay thế theo kiểu cơ học mà là sự chuyển biến
từ lượng thành chất bắt nguồn từ luồng văn hoá bản địa dưới tác động của nhiều
yếu tố ngoại sinh và đặc biệt là vai trò quan trọng của sự tiếp xúc, trao đổi
và ảnh hưởng của văn hoá Ấn Độ và Đông Nam Á[11].
Nhận xét
Miền Trung Việt Nam do vị thế mở
của mình và cũng do những nguyên nhân lịch sử là nơi cập bến của nhiều lớp cư dân khác nhau, đặc điểm này đã tạo ra các lớp văn hoá chồng xếp theo kiểu cơ học (nếu
chỉ xét trên bề mặt), song thẩm thấu lẫn nhau (nếu xét ở tầng sâu). Cây phổ hệ
văn hoá Miền Trung (ý của GS. Trần Quốc Vượng), có trục văn hoá chính song cũng
có nhiều nhánh, cành, nguồn văn hoá phụ, bên cạnh những mối quan hệ nội sinh, lịch đại cần lưu ý vai trò của tiếp xúc văn hoá, chuyển dịch dân cư với
bên ngoài qua đường biển và đất liền. Nghiên cứu so sánh mối quan hệ Sa Huỳnh
Chămpa thời Sơ sử và mối quan hệ văn hoá Chămpa- Đại Việt thời Lịch sử
chắc chắn sẽ thấy không ít tương đồng, yếu tố cũ biến
mất hay thẩm thấu vào yếu tố mới, cần một thời gian bao lâu và những điều kiện
gì để cũ với mới hợp thành những yếu tố khác và bên cạnh quá trình ngoại sinh
hoá những yếu tố nội sinh chắc chắn là quá trình địa phương hoá những yếu tố
ngoại sinh và vấn đề chìa khoá ở đây là tỉ lệ phần trăm giữa hai quá trình đó trong
việc hình thành và phát triển của văn hoá kế tiếp
Kiểu thức phân bố và tính chất của các địa điểm khảo cổ học
cho thấy quá trình hình thành và mở rộng không gian sinh tồn đa dạng phù hợp với
điều kiện tự nhiên sinh thái cũng như cách thức hội nhập
phù hợp với bối cảnh chính trị-kinh tế khu vực của các cộng đồng cư dân văn hoá
Sa Huỳnh đã được kế thừa và phát huy ở những giai đoạn sau. Cùng với
sự chuyển dịch của dân cư từ bên ngoài vào,
áp lực chính trị từ Trung Hoa, tiếp xúc với Nam Á và sự phát triển nội tại đã dẫn đến quá trình kết tinh và thể chế hoá kinh tế-chính
trị từ sau Công nguyên dẫn đến sự hình thành của những nhà nước sớm, từ góc độ môi trường địa lý - sinh thái, những nhà nước sớm Chămpa đã cho thấy sự tái chọn lựa không gian chính trị xã hội của những lãnh địa
thời Sa Huỳnh.
Quá trình chuyển biến từ các văn hóa sơ sử sang những nhà
nước sớm, quá trình hội nhập và kết tinh những tiểu quốc vào trong một dạng
chính thể liên kết chặt chẽ hơn và thống nhất hơn như vương quốc Chămpa (Nagara
Champa) ở Trung và Nam Trung Bộ, vương quốc Phù Nam ở Hạ lưu sông Mê công có
không ít quan điểm và diễn giải khác nhau. Tuy nhiên, giữa các quan điểm này nổi
bật lên sự đồng thuận trong đánh giá vai trò đáng kể của điều kiện môi trường
sinh thái, kinh tế (như yếu tố biển, vị thế trung điểm của miền Trung, miền Nam
Việt Nam trên tuyến đường giao thương biến quốc tế và những luồng di chuyển của
dân cư, đặc biệt là của cư dân ngữ hệ Nam Đảo) và điều kiện chính trị (mối quan
hệ với Trung Quốc, với miền Bắc Việt Nam, với Đông Nam Á hải đảo và với Nam
Á)... tác động tới quá trình hình thành nhà nước và lựa chọn mô hình
chính trị của các cộng đồng dân cư.
Kết hợp nghiên cứu so sánh tư liệu dân tộc học, thư tịch
và khảo cổ không chỉ riêng của miền Trung Việt Nam mà của cả Đông Nam Á chúng
tôi cho rằng quá trình hình thành nhà nước sớm ở miền Trung Việt Nam có một số
đặc điểm. Đó
là:
i.
Chịu
tác động của sự phát triển chung của khu vực, sự dịch chuyển của các dòng dân
cư, văn hoá và đặc biệt là sự truyền bá của những học thuyết chính trị, những
tôn giáo mới từ đầu Công nguyên;
ii.
Sự
hiện diện (trực tiếp và gián tiếp) của chính quyền nhà Hán ở vùng đất quận Nhật
Nam từ cuối thế kỷ I TCN và đặc biệt là thời kỳ 1,2 CN.
Những nhà nước sớm nhất ở miền Trung Việt Nam
dù trên cơ sở kế thừa cơ cấu lãnh địa Sa Huỳnh bản địa nhưng đã được hình thành
do kết quả tương tác với những lực lượng chính trị từ bên ngoài, trước hết là từ
Đông Hán và sau đó với Ấn Độ, Đông Nam Á...
Nhà nước Lâm Ấp (và có lẽ cả những chính thể
khác tương đương, tương đồng Lâm Ấp) hiện diện trên dải đất miền Trung được
hình thành từ một chuỗi các tiếp biến chính trị (đối đầu, phản kháng, học hỏi,
thâu nhận) bản địa - ngoại sinh. Ghi chép trong thư tịch cổ, tài liệu khảo cổ từ
những địa điểm lịch sử sớm ở các vùng lưu vực sông Hương, Thu Bồn, Trà Khúc,
Ba, Đà Rằng đều xác nhận sự hiện diện của những trung tâm hành chính - chính trị
- kinh tế được cấu trúc ban đầu phỏng theo mô hình Trung Hoa, mỗi trung tâm này
ứng với một tiểu quốc dạng mandala, từ
sau khi hình thành những tiểu quốc mandala
này dần hướng về quỹ đạo văn hoá Ấn Độ và Đông Nam Á.
Bài
viết sử dụng kết quả nghiên cứu của đề tài “Một số vấn đề xã hội Champa qua
nghiên cứu khảo cổ học”, mã số IV1.2-2012.18, Quỹ NAFOSTED
Tài liệu trích dẫn
Nguyễn Văn Kim. 2008.
"Dấu ấn cổ sơ của các xã hội Đông Nam Á." Bài tham gia Hội thảo khoa học của Đề tài QGTĐ, mã số QGTDD. 06.07, Hà Nội. In trong tạp chí Nghiên cứu Lịch sử 6
(386) :25-39.
Phạm
Thị Ninh and Đoàn Ngọc Khôi. 1999 "Xóm Ốc, di tích văn hoá Sa Huỳnh trên đảo
Lý Sơn (Quảng Ngãi)." Tạp chí Khảo cổ học 2.
Trần Quốc Vượng and
Hayden Brian. 1966. "A Preliminary Report and Analysis of Cultural
Ecological Investigations Among the Ta Oi of Quang Tri Province, Vietnam, in
1966." http://www.sfu.ca/archaeology-old/dept/fac_bio/hayden/reports/vietnam.pdf. Truy cập tháng 8.2015
Trần Quốc Vượng (chủ biên). 1985. Những di tích Tiền, Sơ sử ở Quảng Nam –Đà Nẵng. Đà Nẵng.
----------------------------------------------------------------------------------------------------
Nguồn minh hoạ trong bài
Bản đồ 1: Bộ môn
Khảo cổ học
Bản đồ 2: Nguyễn
Hồng Kiên (Viện Khảo cổ học)
Sơ đồ 1: Nguyễn
Hữu Mạnh (Bộ môn Khảo cổ học) và Nguyễn Văn Quảng (Đại học Khoa học Huế)
[1] Chuyển ngữ khái niệm
chiefdom hiện đang được sử dụng ở Đông Nam Á để chỉ những chính thể dạng nhà nước
sơ khai giai đoạn cận kề Công nguyên.
[2] Mặc
dù còn nhiều ý kiến khác nhau nhưng theo tôi cụm di tích này đánh dấu biên giới
phía bắc không gian phân bố văn hoá Sa Huỳnh, dù chịu nhiều ảnh hưởng của văn
hoá Đông Sơn kề cận thì xét từ đặc điểm sinh thái văn hoá, lối cư trú, lối chôn
cất đến bộ di vật nhiều chất liệu khác nhau về cơ bản mang đầy đủ yếu tố văn
hoá Sa Huỳnh.
[3] Ở cực nam là những nhóm di tích mộ chum, vò vùng đất đỏ Xuân
Lộc, Đồng Nai và vùng ven biển Bà Rịa, Vũng Tàu (Giồng Lớn), vùng Cần Giờ,
TP.HCM (Giồng Cá Vồ). Về ranh giới phía
nam của văn hoá Sa Huỳnh, đặc biệt là về vị trí, tính chất của những cụm mộ
chum ở Đông Nam Bộ và khu vực Cần Giờ, TP. Hồ Chí Minh hiện còn nhiều ý kiến
khác nhau, theo Đặng Văn Thắng, Nguyễn Thị Hậu khu cư trú và mộ chum ở Cần Giờ
nên được phân lập thành một loại hình văn hoá riêng, văn hoá Giồng Phệt (Nguyễn Thị Hậu 2007), một
số người khác lại cho rằng mộ chum ở miền Nam Việt Nam (lưu vực sông Đồng Nai
và sông Vàm Cỏ) là một dạng địa phương của văn hoá Sa Huỳnh hay là kết quả sự
lan toả và hội nhập giữa truyền thống văn hoá Đồng Nai và văn hoá Sa Huỳnh.
[4] Dựa
vào số liệu thống kê đồ chôn theo mộ, đặc biệt là đồ làm bằng chất liệu kim loại,
thuỷ tinh, đá quý, tỉ lệ đồ nhập ngoại, đồ sản xuất tại chỗ, khu mộ Lai Nghi
cho thấy có ít nhất ba/bốn mức/cấp độ phân hoá tài sản và địa vị và sự hiện diện
của ngôi mộ đặc biệt, mộ số 37 với bộ đồ nghi lễ bằng đồng Sơ kỳ Đông Hán và
trang sức mã não có nguồn gốc Ấn Độ - một kiểu mộ thủ lĩnh địa phương? (Lâm Thị Mỹ Dung (chủ trì) 2008: 114-115)
[5] Nói một cách cụ thể,
người Sa Huỳnh chuộng đồ carnelian, agate, thuỷ tinh (Lâm Mỹ Dung)
[6] Tại xóm Gạch hay xóm Thành Lòi/Lồi, phía bờ thành Nam,
trong khi đào đất cư dân tìm thấy một số điêu khắc đá. Một tượng Phật đã được
thu giữ về Bảo tàng (nay đã bị mất). Trong đợt khảo sát năm 2000 đã tìm thấy và
thu giữ một đầu tượng bị vỡ dọc thành hai mảnh, mũi và miệng đã bị vỡ. Kích thước
hiện trạng cao 37,5cm, rộng 24,5cm, dày 24cm, bằng đá phtanite hơi vàng nhạt
Qua xác định đây là đầu tượng của một vị Nam thần, đeo miện, trang trí ba đoá
hoa hình tròn ba lớp , trán tượng phẳng, hơi rộng, lông mày cong dài, hơi dày
…. Do bị sứt vỡ quá nặng, nên khó có thể nhận định đây là đầu của tượng tròn
hay một bức phù điêu, tuy nhiên, bằng vào kích thước khá lớn của đầu tượng đã
cho phép suy đoán rằng, có nhiều khả năng, đây là đầu của một bức phù điêu bán
thân. Phù điêu này có nhiều nét tương đồng với phù điêu Nam thần An Mỹ, có cùng
niên đại, tức là trong khoảng đâù thế kỷ thứ
8 (Trần Kỳ Phương và nnk 2003: 846-848).
[7] Dẫn theo Trần Kỳ Phương 2013: hình
4.41; 4.42, tr. 41
[8] Những
ý kiến và quan điểm về thay đổi quan điểm trong nhìn nhận cấu trúc nhà nước sớm
và nhà nước ở Đông Nam Á có thể tìm thấy trong một số nghiên cứu, bằng tiếng Việt
là những bài viết của Trần Quốc Vượng trong một số bài viết và tập sách (ví dụ
xem Trần Quốc Vượng 1998: 308-340), bằng tiếng Anh, Southworth W trong luận án
tiến sĩ của mình đã tổng kết những quan điểm của học giả phương Tây từ trước tới
năm 2001 (Southworth W., 2001: 21-25); Nguyễn Văn Kim đã đưa ra mô hình Thể
chế tập quyền liên kết. Mô hình này như một sự bổ sung nội hàm của khái niệm
mandala để chứng minh rằng, không phải lúc nào và chỗ nào ở Đông Nam Á mandala chỉ là sự phân tán quyền lực hay
là sự thay thế, chuyển giao quyền lực giữa các vương quốc hoặc giữa các nước lớn
với các thuộc quốc một cách giản đơn, khiên cưỡng (Nguyễn Văn Kim 2008: 25-39)...
[9]
Sự kiện ghi lại trong sách Thuỷ Kinh Chú
Phạm Văn vốn là nô lệ (gia nô của di soái Phạm Trĩ huyện Tây Quyển quận Nhật
Nam, không rõ có phải là người gốc Trung Quốc hay không) nhưng đã tới Lâm Ấp dạy
vua Phạm Dật xây dựng thành trì, chế tạo vũ khí (theo truyền thống, kỹ thuật
Trung Hoa), khi vua chết đã tự lập làm
vua.
[11] Tuy chưa
có đầy đủ chứng cứ và lý giải xác đáng,
nhưng chúng tôi có cảm quan khoa học rằng sự nổi lên trên chính trường
Đông Nam Á của vương quốc Champa không chỉ là kết quả của sự kết tinh nội tại, ảnh
hưởng của Ấn Độ mà còn có nguyên nhân nữa là sự suy giảm dần của vương quốc Phù
Nam về cả chính trị và kinh tế.
Bài in trong Tạp chí Khoa học Xã hội và Nhân văn, Trường ĐHKHXH & NV, ĐHQG Hà Nội, sô 1 (10/2015): 1-15)
PGS.TS.
Lâm
Thị Mỹ Dung
Bảo tàng Nhân học và Khoa Lịch sử,
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn
Email: bebimkch@gmail.com
Cảm ơn cô. Bài viết rất hay. Hy vọng các em học sinh có thể tìm đọc được bài blog này để bổ sung kiến thức học đường cho mình.
Trả lờiXóatu quan ao gia re
Nhận xét này đã bị quản trị viên blog xóa.
Trả lờiXóa