Không chỉ là một cây cầu

Cách đây ít ngày, VTV 1 đưa tin bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Việt Nam đăng đàn ở Paris mở đầu cho năm Việt Nam tại Pháp 2014.

Cũng cách đây vài ngày, xôn xao trên mạng và ngoài đời câu chuyện về ba phương án xử lý cầu Long Biên của Bộ Giao thông vận tải, mà theo đa số ý kiến phát biểu đều cho rằng không ổn bởi "Cầu Long Biên là biểu tượng nhiều hơn là tải trọng"... Các nhà khoa học cũng lên tiếng quyết liệt: "Tôi nói ngắn gọn, cả ba phương án đều là phá cầu", "Phá cầu Long Biên là xóa một phần ký ức Hà Nội"...

Câu chuyện cầu Long Biên hôm nay nhắc chúng ta về những nuối tiếc, xót xa "một đi không trở lại" của di sản nói chung và di sản đô thị nói riêng, những tàu điện Hà Nội, tuyến đường sắt Tháp Chàm - Đà Lạt (bị tháo bỏ không tiếc, và cách đây không lâu, mấy cây cầu sắt còn nguyên trên tuyến đã được đem bán đồng nát), cầu Hiền Lương,... những ký ức có hình hài giờ biến thành vô hình và sẽ thành phi hình!

Những trường hợp như đường tàu điện Hà Nội, xe lửa Đà Lạt... cho thấy đã đến lúc phải có những nghiên cứu thấu đáo về loại hình di sản đô thị. Di sản như kết quả của đô thị hoá và như thế di sản là những phần hữu cơ của đô thị hoá chứ không phải di sản đối trọng đô thị hoá. Di sản và/là đô thị hoá.

Đặc biệt nguy hiểm cho di sản đô thị, đó là hình hài bên ngoài xem ra còn ổn nhưng bên trong thực ra sụp vỡ bất cứ lúc nào. Cái hình hài bên ngoài bền vững ấy đễ đánh lừa mắt người để chủ quan và phiến diện, khinh xuất khi đưa ra những chính sách liên quan.

Quay trở lại với di sản đô thị cầu Long Biên, một trong không nhiều di sản đô thị mang dấu ấn thời Pháp thuộc, đánh dấu bước chuyển mình của Thăng Long - Hà Nội, từ đô thị kiểu Phương Đông chuyển sang đô thị quy hoạch về cấu trúc và công năng của đô thị Phương Tây.

Ở đây, cầu không đơn giản chỉ là cầu công trình của giao thông vận tải, mặc dù chức năng này của cầu Long Biên đã, đang và sẽ vẫn quan trọng. Đây là cây nối ký ức lịch sử chung và riêng và từ góc độ nghệ thuật, cầu là một tác phẩm tuyệt vời của con người kết hợp những kỹ thuật mới tiên tiến của một thời với biểu tượng tự nhiên Nhị Hà "quanh Bắc sang Đông" của Thăng Long Hà Nội.

Những kiến trúc thời mới - những cầu mới bắc qua sông Nhị Hà, không có cầu nào mà xét riêng về kiến trúc và nghệ thuật  sánh bằng. Không có cây cầu nào chứa cả những bước chân âm thầm của đoàn quân và dân thực hiện chính sách "vườn không, nhà trống" thời kháng chiến và chứa cả những vòng xe nhẫn nại của những bà, những chị đang mang hồn quê vào phố!

Có lẽ sẽ còn rất nhiều điều để nói về cây cầu và số phận tương lai của cây cầu. Nhưng việc trước mắt có thể làm ngay là Hà Nội khẩn trương làm hồ sơ xếp hạng di tích cấp quốc gia đặc biệt, để cầu "danh có chính, ngôn mới thuận" và những người quản lý, hoạch định chính sách phát triển đô thị ngồi lại bàn thảo với những người làm công tác bảo tồn, quản lý di sản với mục tiêu kinh tế hoá văn hoá và văn hoá hoá kinh tế.

Cầu Long Biên có thể được tiếp cận từ góc độ như nguồn tài nguyên không thể tái tạo trong phương hướng phát triển bền vững. Một quan điểm về bảo tồn và phát huy giá trị di sản trong thời hiện đại đang được áp dụng ở nhiều nước tiên tiến trên thế giới. Một điều không kém quan trọng, đó là việc tổ chức công khai lấy ý kiến của công chúng về số phận của cây cầu lịch sử văn hoá này!

Từ cách nhìn như thế, cả ba phương án của Bộ Giao thông Vận tải vừa đưa ra với bản chất đặt mục đích kinh tế dưới cái vỏ bảo tồn thì đúng như GS. Nguyễn Quang Ngọc khẳng quyết, "phá cầu"!

Tin mới nhất từ chính quyền thành phố "chỉ bảo trì, nâng cấp, tăng khả năng giao thông chứ không dỡ bỏ hay xây mới cầu Long Biên" cùng ý kiến kịp thời của Hội đồng Di sản Quốc gia giúp chúng ta một mặt hy vọng vào những điều tốt đẹp, về khả năng hợp tác giữa nhà khoa học, nhà quản lý và người dân nhưng mặt khác, lại cần làm rõ thế nào là bảo trì, nâng cấp... rồi  "cầu sẽ được bảo tồn như nhà cổ"...?

Tất cả những gì mà người quản lý đưa ra cho đến hôm nay cho thấy di sản đô thị chưa được đưa vào chính sách phát triển đô thị, những vấn đề của di sản đô thị như bảo tồn, bền vững và tái sinh... hầu như mượn từ vài loại di sản khác mà chúng ta thường gặp.

Với cầu Long Biên câu chuyện sẽ còn dài. Đây sẽ là tiền lệ tốt hay xấu phụ thuộc vào sự nghiêm túc và chân thành hợp tác giữa các bên, vì sẽ còn nhiều di sản đô thị như cầu Long Biên đang và sẽ đòi một thái độ ứng xử đúng mực!

Di sản đô thị nói riêng di sản vật thể nói chung của Hà Nội thực sự không còn nhiều, những cái còn thấy được cũng đang biến dạng nhanh chóng từng ngày. Nếu không hay chưa có được những công trình xây dựng dân sinh, công cộng, văn hoá, chính trị, quân sự, kinh tế... mang dấu ấn thời đại để lại cho thế hệ sau thì đừng phá một cách dễ dãi những di sản của thế hệ trước. Chẳng nên nói nhiều về giữ gìn bản sắc khi những ký ức có hình hài vẫn hữu ích, hữu dụng mà chúng ta đang tâm làm chúng trở thành vô dụng, vô ích.

Những biểu tượng của Thăng Long Hà Nội mỗi thời mỗi kiểu, nhưng biểu tượng nào cũng chất đầy ý nghĩa lịch sử, văn hoá và đang dần biến dạng. Sông Tô càng ngày càng ô nhiễm, đê La Thành từng chỗ san bằng, phạt ngọn, sông Nhị Hà nham nhở đôi bờ, Đàn Xã Tắc chôn vùi dưới cột đá hình thù nham nhở, đàn Nam Giao chôn vùi dưới trung tâm thương mại chọc trời, những ngôi biệt thự cổ thành chuồng chim, chuồng gà, 36 phố phường "băng bó" đến biến dạng... Riết rồi, đến Hà Nội người ta không biết xem gì.

Vì thế, xin đừng để cầu Long Biên, cây cầu từng không chịu khuất phục bom đạn Mỹ, giờ lại bị khuất phục bởi tầm nhìn hạn hẹp của chính chúng ta!

Và cùng với những nhịp cầu khác đã và sẽ xây, những nhịp cầu Long Biên nối đôi bờ Nhị Hà, và Hà Nội mai sau, những ký ức chảy ngang từ hữu ngạn sang tả ngạn, ký ức không rơi rụng xuống để Nhị Hà cuốn đi!

(Bài viết theo đề nghị của em Hoang Huong Vietnamnet và đã lên trang. Bài viết cũng nhân dịp Bộ môn Lịch sử Đô thị vừa được thành lập ở khoa Lịch sử, Trường ĐHKHXH & NV, Hà Nội)