Khảo cổ học là gì và đào tạo khảo cổ học ở Trường đại học KHXH&NV, ĐHQG Hà Nội

                             KHẢO CỔ HỌC

                                                                                                            GS.TS. Lâm Thị Mỹ Dung

 

ĐỊNH NGHĨA VÀ LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN

 

        Khảo cổ học là khoa học về thời kỳ cổ xưa theo nghĩa các nhà khảo cổ học điều tra, tái hiện và diễn giải nguồn gốc, sự phát triển, hành vi và xã hội của con người trong quá khứ dựa trên các dấu tích vật chất và đặc điểm thể lý của con người để lại trong lòng đất, trên mặt đất, và dưới nước.  

         Khảo cổ học có ba mục tiêu chính, đó là xác lập niên đại của hiện vật và di tích khảo cổ, phục dựng lối sống của con người trong quá khứ từ di tích cụ thể đến môi trường sống, và diễn giải xã hội con người trong quá khứ theo các chiều cạnh thời gian, không gian và văn hóa (Hán Văn Khẩn (cb) 2008:54).

          Khảo cổ học đã manh nha từ lâu trong lịch sử thông qua những ham muốn sở hữu những vật kỳ thú và tò mò về quá khứ đến những sưu tập cổ vật. Tuy vậy, những cuộc khai quật khảo cổ học đầu tiên chỉ bắt đầu vào thế kỷ XVIII và đến giữa thế kỷ XIX thì khảo cổ học hiện đại ra đời. Các nhà khảo cổ học lúc đó đã xác định những nguyên lý cơ bản của khai quật khảo cổ học dựa trên các nguyên lý sau:

-       Nguyên lý chồng xếp của sự hình thành tầng đất địa chất: Sự hình thành các lớp trầm tích văn hóa trong quá khứ cũng theo nguyên lý này và như vậy cần tiến hành khai quật theo trật tự hình thành từ trên xuống dưới các tầng đất chứa dấu vết hoạt động của con người để thiết lập quá trình thành tạo tầng văn hóa từ dưới lên trên tức từ sớm đến muộn.

-       Nguyên lý về tính cổ xưa của loài người (phản ứng lại quan điểm của Kinh Thánh về nguồn gốc con người).

-       Nguyên lý dựa quan điểm tiến hóa sinh học: đề cao khả năng thích nghi của con người và tiến hóa văn hóa theo nghĩa phân chia văn hóa thành ba thời đại phát triển từ thấp lên cao: thời đại đồ đá, thời đại đồ đồng và thời đại đồ sắt

-       Nguyên lý kết hợp tài liệu dân tộc học về lối sống của các cư dân cổ với các phát hiện của các khoa học tự nhiên và sử dụng các kỹ thuật tiên tiến đặc biệt là các phương pháp lý hóa phân tích niên đại tuyệt đối. 

          Từ những năm 1960, nhà khảo cổ học người Mỹ là Lewis Binford (1931-2011) bắt đầu phát triển hướng nghiên cứu mới cho nhân học khảo cổ, được gọi là khảo cổ học mới, và khác biệt so với cách nghiên cứu khảo cổ học truyền thống (khảo cổ học giai đoạn trước đó) ở một số điểm. Thứ nhất, trong khi khảo cổ học truyền thống thiên về giải thích lịch sử thì khảo cổ học mới không chỉ giải thích lịch sử mà còn nghiên cứu quá trình văn hóa và sự thay đổi về kinh tế, xã hội, và tái hiện tổ chức xã hội và hệ tư tưởng. Thứ hai, khi khảo cổ học truyền thống nặng về mô tả và tái hiện ảnh hưởng văn hóa này đối với văn hóa khác, sự kế thừa văn hóa từ sớm đến muộn theo những phương pháp quy nạp và diễn giải lịch sử thì khảo cổ học mới phân tích và lý giải văn hóa như một hệ thống nhỏ trong một hệ thống lớn, và chú ý đến các yếu tố xã hội, tư tưởng, thương mại, nhân khẩu … chứ không chỉ là chỉ phân loại hình học các hiện vật như khảo cổ học truyền thống thường làm. Tuy nhiên, hai trường phái truyền thống và mới trong khảo cổ học ở Mỹ không thay thế nhau mà bổ sung cho nhau. Bởi lẽ, cả hai trường phái này đều cố gắng sử dụng tri thức khoa học hiện đại và phương pháp luận tiên tiến để xử lý và phân tích dữ liệu nhằm tái hiện quá khứ nhân loại ở mọi chiều kích. Theo cách đó, khảo cổ mang tính liên ngành cao, và là ngành khoa học XHNV ứng dụng nhiều nhất các thành tựu khoa học tự nhiên và kỹ thuật để tạo ra các công trình khảo cổ học có giá trị (Lâm Thị Mỹ Dung 2012: 231-251).

         Tuy nhiên, khảo cổ học ở Liên bang Xô-viết và các quốc gia xã hội chủ nghĩa có một số điểm khác biệt với khảo cổ học ở Mỹ và các quốc gia phương Tây tư bản. Bởi lẽ, trong nền khảo cổ học Xô-viết, quan điểm lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin với hạt nhân tư tưởng của tiến hóa luận duy vật lịch sử đã chi phối toàn bộ các hoạt động nghiên cứu và giảng dạy khảo cổ học. Trong lịch sử khảo cổ học Xô-viết, một số nhà khảo cổ học tiêu biểu như V.A.Gorodtsov, Leo Klejn, Nicolai Marr, Sergey A.Semonov… đã có ảnh hưởng lớn đến nền khảo cổ học thế giới.[1] Tất nhiên trong những thập kỷ đầu của thế kỷ 21 này ranh giới giữa KCH phương Tây/Mỹ với KCH XHCN càng ngày bị xóa nhòa và sự ảnh hưởng qua lại ngày càng lớn. Tính chất liên ngành của KCH hiện đại và ứng dụng công nghệ tiên tiến, kỹ thuật không xâm lấn, thuật toán... đã làm cho các trường phái KCH theo hệ thống chính trị hay khu vực địa lý xích lại gần nhau và gặp nhau ở nhiều phương diện. 

        Khảo cổ học thường được phân chia theo các chủ đề nghiên cứu hay theo các tiếp cận lý thuyết. Phân chia theo chủ đề nghiên cứu tạo nên các chuyên ngành như Khảo cổ học môi trường, Khảo cổ học dân tộc học, Khảo cổ học dưới nước, Khảo cổ học nông nghiệp, Khảo cổ học đô thị, Khảo cổ học pháp y, Khảo cổ học di sản, Khảo cổ học cộng đồng ... (Colin Renfrew và Paul Bahn 2016:12) (hình 1). Phân chia theo cách tiếp cận lý thuyết làm hình thành những tên gọi quen thuộc như Khảo cổ học thực dân, Khảo cổ học hậu thực dân, Khảo cổ học Tây Âu, Khảo cổ học Bắc Mỹ, Khảo cổ học Mác-xít,... (Lâm Thị Mỹ Dung 2019: 134-148).

Hình 1. Hình ảnh từ trưng bày Khảo cổ học Cộng đồng di tích Vườn Chuối

        Sự phân chia hay kết hợp các phân ngành khảo cổ học liên tục có những thay đổi hợp thời với những tiến bộ và đánh giá lại trong nghiên cứu khảo cổ học, ví dụ những năm gần đây khi ứng dụng các công nghệ thông tin trong khảo cổ học, đặc biệt là trong bảo vệ, bảo tồn, phục dựng cũng như sử dụng di sản khảo cổ học với các kỹ thuật thực tế ảo 3D, thực tế ảo tăng cường, chụp chuyển động, viễn thám, quét laser, hệ thống thông tin địa lý dựa trên hệ thống định vị toàn cầu (GPS)…đã thúc đẩy sự hình thành của Khảo cổ học điện toán (Computational archaeology) (hình 2) .

            Hình 2. Áp dụng công nghệ thực tế ảo tăng cường (AR) trong bảo tồn và phục dựng di sản KCH (https://www.arkeotekno.com/pg_305_application-of-augmented-reality-technologies-in-archaeology)

             Khảo cổ học thuộc ngành học nào là câu hỏi luôn khó để trả lời dứt khoát vì còn tùy thuộc vào từng truyền thống quốc gia. Trong truyền thống Nhân học bốn phân ngành ở Bắc Mỹ, Úc và một số quốc gia khác, với tư cách là một phân ngành nghiên cứu con người, khảo cổ học được xếp vào Nhân học có mục tiêu nghiên cứu, diễn giải văn hóa vật thể và phi vật thể của quá khứ bằng những lý luận và phương pháp luận nhân học. Tuy nhiên, ở Liên bang Xô-viết và các nước thuộc hệ thống xã hội chủ nghĩa trước đây, khảo cổ học được coi là một khoa học nghiên cứu quá khứ, do đó khảo cổ học gắn với khoa học lịch sử và được coi là một trong các chuyên ngành của khoa học lịch sử. Có một quan điểm khác được khẳng định bởi vị giáo sư đầu ngành khảo cổ học Việt Nam thời kỳ hiện đại là Hà Văn Tấn (1937-2019). Ông cho rằng khảo cổ học là khảo cổ học, tức khảo cổ học là chính nó mà không thuộc một khoa học nào khác (Hà Văn Tấn 1996).

            Một số hiểu lầm thường gặp về khoa học khảo cổ. Khảo cổ học không phải là Cổ sinh vật học nghiên cứu những sinh vật đã tuyệt diệt hay những sinh vật từng sống trong thời cổ đại và tiến hóa đến ngày nay như khủng long, voi ma mút… Khảo cổ học không phải là đi đào trộm mộ cổ, các di tích cổ … để tìm kiếm cổ vật với mục đích buôn bán, trao đổi. Khảo cổ học cũng không phải đi kiếm tìm kho báu, càng không hướng tới những thứ siêu linh, giải mã lời nguyền và ma thuật… như nhiều phim ảnh và truyện trinh thám thường mô tả, v.v.

                 QUY TRÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN NGHIÊN CỨU KHẢO CỔ HỌC

              Quy trình nghiên cứu khảo cổ học thường gồm hai công đoạn chính diễn ra ở ngoài trời và trong phòng. Thứ nhất, những hoạt động ngoài trời gồm điều tra và khai quật. Khai quật khảo cổ học có vai trò trung tâm trong việc thu thập dữ liệu về đời sống của con người ở một thời kỳ cụ thể trong quá khứ và những biến đổi qua thời gian trong sự tương tác trong xã hội con người với nhau và giữa con người với tự nhiên. Để thấy được mối quan hệ theo chiều thời gian (lịch đại), hoạt động khai quật khảo cổ học được tiến hành theo các lớp đào từ trên xuống dưới dựa vào nguyên tắc địa tầng, càng ở dưới sâu thì di tích và di vật càng có tuổi sớm hơn. Ví dụ, tại những hố khai quật địa điểm Hoàng Thành Thăng Long, áp dụng đào theo diễn biến các tầng đất chứa dấu tích của người xưa, các nhà khảo cổ học Việt Nam đã nhận diện được những giai đoạn hình thành và phát triển từ thời kỳ Đại La đến thời Nguyễn và từ đó liên kết với những sử liệu thành văn để hình dung diện mạo kinh thành Thăng Long qua các triều đại trong lịch sử Việt Nam. Một ví dụ khác là phức hợp di tích Vườn Chuối ở huyện Hoài Đức, Hà Nội, các nhà khảo cổ học đã khai quật và bóc lớp văn hóa theo màu sắc và cấu trúc, từ đó phác họa được quá trình cư dân cổ thời Tiền Đông Sơn và Đông Sơn đã kế thừa và mở rộng không gian sống theo xu thế lấn dần xuống những vùng đất thấp như thế nào.

              Để tìm hiểu những diễn biến đời sống quá khứ theo chiều không gian (đồng đại), các hoạt động khai quật được thực hiện với mục đích nhận diện bối cảnh của di tích và di vật tìm được. Khai quật bóc từng lớp đất giống như lật đọc từng trang sách. Nhưng khác với đọc sách, người ta có thể đọc lại trang vừa đọc, còn khai quật khảo cổ học thì không. Khai quật đến đâu, dấu tích hoạt động của người xưa bị phá đến đấy (Jim Grant, Sam Gorin and Neil Fleming 2008:25). Do vậy, khai quật khảo cổ học phải được tiến hành một cách khoa học, cẩn trọng theo các nguyên tắc chuyên môn chặt chẽ (Hán Văn Khẩn (cb) 2008: 44-51) dưới sự hướng dẫn của các nhà khảo cổ học chuyên nghiệp và được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch cấp phép và sự đồng ý của địa phương. Những kết quả khai quật sau quá trình xử lý phải được bàn giao cho các Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch và bảo tàng tỉnh, nơi có di tích phục vụ công tác nghiên cứu và trưng bày và phát huy giá trị văn hóa, lịch sử... Xu hướng hiện nay là khai quật khảo cổ học bền vững để giữ lại cho thế hệ mai sau và gia tăng ứng dụng kỹ thuật không xâm hại đối với những phức hợp di tích có diện tích rộng thuộc nhiều thời kỳ.          

            Thứ hai là các nghiên cứu trong phòng. Công đoạn này còn được gọi là quy trình hay giai đoạn hậu khai quật. Đây là công đoạn chỉnh lý, phân loại, đánh giá và phân tích dữ liệu khảo cổ học bằng các phương pháp chuyên ngành của khảo cổ học kết hợp với các phương pháp liên ngành và kỹ thuật khác. Như vậy, quá trình tìm tòi hiện vật tại hiện trường và khát vọng khám phá đầy trí tuệ khoa học trong phòng thí nghiệm để phân tích và diễn giải hiện vật gắn kết với nhau, quan trọng như nhau. Một nhà khảo cổ học danh tiếng của Việt Nam là giáo sư Trần Quốc Vượng (1934-2005) đã gói quy trình này vào năm chữ Đ trong tiếng Việt (Đọc – Đi – Đào - Đau đáu - Đầu) để giải quyết những vấn đề bắt đầu bằng năm chữ W và một chữ H trong tiếng Anh (What, When, Who, Where, Why và How?).

            Về mặt phương pháp luận, với đối tượng nghiên cứu là quá khứ của nhân loại, các nhà khảo cổ học thu thập và diễn giải tài liệu khảo cổ học. Kết hợp hai công đoạn ở ngoài hiện trường và trong phòng, thông qua sử dụng nhiều kỹ thuật, máy móc và phần mềm máy tính phù hợp, các nhà khảo cổ học không chỉ thu thập được các dữ liệu vật chất, vật thật như công cụ, dụng cụ, di tích nhà ở, mộ táng, tượng đài, công trình tôn giáo…, mà còn là sử liệu từ nhiều nguồn tài liệu khác và dữ liệu môi trường để tái hiện lại các xã hội hay các hiện tượng trong quá khứ.  Trong thực tế, các kỹ thuật thu thập, phân tích và diễn giải dữ liệu của mỗi loại hình khảo cổ học khá đa dạng, từ những kỹ thuật đơn giản như dùng bay và chổi quét từng hạt bụi ở hố khai quật cho đến các phương tiện hiện đại như bay máy bay trên trời dùng kỹ thuật LIDAR siêu âm mặt đất đánh dấu tàn tích đô thị, đền đài ẩn sâu dưới lòng đất, sử dụng thiết bị bay không người lái (drone) xác định phạm vi di tích, nhận diện các dấu tích còn lại cũng như mức độ biến đổi bề mặt (hình 3). Các nhà khảo cổ học cũng tỉ mẩn phân loại những mảnh gốm thu được trong khai quật, phân tích chút cặn còn lại trong nồi gốm để biết người xưa ăn gì và chế biến thức ăn thế nào, sử dụng kỹ thuật X quang soi chụp di vật, di thể người, động vật... đến sử dụng trí tuệ nhân tạo trong phân tích dữ liệu…

            Từ cuối thế kỷ XX, với sự ra đời của công nghệ máy tính, công nghệ viễn thám, lưu trữ dữ liệu số, thực tế ảo, mô phỏng máy tính, máy ảnh kỹ thuật số và sử dụng nhiều hơn các ngành khoa học cơ bản bao gồm từ phân tích DNA... đến phân tích đồng vị hóa học của các chất liệu hữu cơ và vô cơ, và những kết quả nghiên cứu mới nhất trong lĩnh vực biến đổi khí hậu, thảm họa môi trường, dịch bệnh... đã giúp các nhà khảo cổ học nhận diện chính xác hơn nguyên nhân của sự hình thành và biến mất của các nền văn hóa khảo cổ, của những đợt di dân và lan truyền văn hóa, ngôn ngữ... (Bellwood Peter 2005). Việc sử dụng các đồng vị phóng xạ khác nhau cho phép các nhà khảo cổ học xác định niên đại của các mẫu vật có nguồn gốc sinh học và địa chất với độ chính xác cao. Tuy nhiên, phương pháp xác định niên đại đồng vị phóng xạ có thể không thích hợp cho những trường hợp từ sau những năm 1940, khi bom hạt nhân, lò phản ứng hạt nhân và các vụ thử hạt nhân ngoài trời gây ra nhiều thay đổi trong khí quyển, mẫu vật từ bất cứ vật gì chết sau thời điểm đó sẽ khó được xác định niên đại chính xác (Marshall Brain 2020). Có thể nói, các nhà khảo cổ học đã khai thác tối đa những tiến bộ của các khoa học tự nhiên, sinh học, môi trường học… để triển khai nghiên cứu khảo cổ học.

 

Hình 3. Sử dụng drone khảo sát mức độ biến đổi của di tích Thành Dền, Mê Linh, Hà Nội. Ảnh: Lâm Thị Mỹ Dung và cộng sự.

 

KHẢO CỔ HỌC VIỆT NAM: NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG VÀ ĐÀO TẠO

              Ở Việt Nam, khoa học khảo cổ được hình thành từ thời Pháp thuộc với ảnh hưởng mạnh của trường phái khảo cổ học lịch sử - văn hóa vốn bị chi phối mạnh bởi truyền bá luận và tiến hóa luận đơn tuyến. Trong giai đoạn này, một số cơ quan thực hiện nghiên cứu khảo cổ học gồm Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp, Bảo tàng Luis Finot ở Hà Nội (Bảo tàng Lịch sử Quốc gia hiện nay) đã phát hiện một số nền văn hóa khảo cổ ở Việt Nam.

              Từ sau năm 1954, khảo cổ học Việt Nam bước vào một giai đoạn phát triển mới gắn nhiều với khoa học lịch sử và sử dụng phương pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử và duy vật biện chứng Mác-Lênin. Những thập niên 1950-1960 là dấu ra đời của các cơ quan nghiên cứu và đào tạo khảo cổ học ở Việt Nam. Về đào tạo, vào năm 1960, tổ bộ môn Khảo cổ học ra đời và đến năm 1967 thì trở thành Bộ môn Khảo cổ học thuộc Khoa lịch sử, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Hiện nay, chương trình đào tạo khảo cổ học được tổ chức và triển khai ở Bộ môn Khảo cổ học thuộc Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội và một số trường đại học khác. Ở phương diện cơ quan nghiên cứu, Đội Khảo cổ học của Việt Nam ra đời và triển khai các nghiên cứu khai quật khảo cổ học từ những năm 1950, và đến năm 1968 Viện Khảo cổ học được thành lập.

          Kết quả nghiên cứu của các nhà khảo cổ học ở các đơn vị nghiên cứu, đào tạo và bảo tàng ở Việt Nam trong hơn nửa thế kỷ qua đã phát hiện và lý giải nhiều nền văn hóa khảo cổ đáng chú ý của đất nước. Một số ví dụ có thể kể ra là văn hóa Tiền Đông Sơn (Phùng Nguyên – Đồng Đậu – Gò Mun), văn hóa Đông Sơn, văn hóa Sơn Vi, văn hóa Hòa Bình, v.v. Trong nghiên cứu, các nhà khảo cổ học Việt Nam đã vận dụng và cập nhật được một số lý thuyết của khảo cổ học mới, và những phương pháp, kỹ thuật tiên tiến, gắn với tăng cường hợp tác quốc tế để từng bước đạt được những kết quả nghiên cứu ngày càng có chất lượng hơn trước (hình 4).

            Khảo cổ học Việt Nam đã đạt được nhiều thành tích đáng kể trong nghiên cứu phục dựng quá khứ của các cộng đồng cư dân đã từng sinh sống trên lãnh thổ đất Việt Nam từ sơ kỳ thời đại đá cũ cho đến thế kỷ XIX phục vụ thiết thực cho công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước. Kế thừa những kết quả của thời kỳ trước, các nhà khảo cổ học Việt Nam đã liên tục khảo sát, phát hiện và nghiên cứu các thời kỳ, các văn hóa khảo cổ. Nhiều nền văn hóa khảo cổ Việt Nam đã trở thành những văn hóa tiêu biểu, đại diện cho các thời kỳ khảo cổ học Đông Nam Á, châu Á như văn hóa Hòa Bình, văn hóa Bắc Sơn, văn hóa Quỳnh Văn, văn hóa Đa Bút (thời đại Đá mới cách đây từ trên 20.000 năm đến 5.000 năm), văn hóa Đông Sơn, văn hóa Sa Huỳnh (thời đại Sắt sớm cách đây 2.500 năm), văn hóa Óc Eo, văn hóa Champa…(thiên niên kỷ I đầu Công nguyên).

Hình 4. Hợp tác Việt-Úc khai quật Đền Đồi (Quỳnh Lưu, Nghệ An) năm 2018.

Ảnh: Lâm Thị Mỹ Dung.

          Những nghiên cứu khảo cổ học góp phần quan trọng trong tìm hiểu nguồn gốc, niên đại của quá trình lịch sử văn hóa dân tộc, như những dấu tích văn hóa Đông Sơn cho chúng ta những nhận thức khoa học khách quan về nền tảng bản địa của các nhà nước sớm Văn Lang, Âu Lạc bên cạnh những tiếp xúc và giao lưu bằng nhiều hình thức khác nhau với khu vực và thế giới. Quá trình kế thừa và biến đổi văn hóa từ thời Lý – Trần – Lê – Nguyễn được bộc lộ càng ngày càng rõ nét qua khai quật Hoàng Thành Thăng Long... Những nghiên cứu khảo cổ học cung cấp những chứng cứ rõ ràng về sự đóng góp của các cộng đồng cư dân khác nhau trong quá trình hình thành văn hóa Việt Nam thống nhất trong đa dạng và định vị văn hóa Việt Nam trong bối cảnh khu vực và quốc tế. Những di tích và di vật của các nền văn hóa Champa và Óc Eo cho thấy sự hiện diện và phát triển của những vương quốc thời Cổ Trung đại trên lãnh thổ Việt Nam ngày nay và góp phần tạo dựng các giá trị văn hóa giàu có về vật chất, phong phú về tinh thần mà các thế hệ con cháu người Việt Nam đang cùng nhau kế thừa, bảo vệ và phát huy. Những khám phá và phát hiện khảo cổ học giúp khẳng định chủ quyền lãnh thổ và lãnh hải trong bối cảnh phức tạp của khu vực và thế giới những năm gần đây. 

          Kết quả nghiên cứu khảo cổ học đóng góp đáng kể trong việc làm hồ sơ đệ trình UNESCO ghi vào danh sách di sản thế giới (như Cố đô Huế, Khu di tích Mỹ Sơn, Đô thị cổ Hội An, Hoàng thành Thăng Long, Thành Nhà Hồ, Khu di tích Tràng An…) và danh sách di sản các cấp ở Việt Nam cũng như công nhận bảo vật quốc gia. Hầu hết các bảo tàng Lịch sử cấp Trung ương và cấp tỉnh đều được xây dựng dựa trên những sưu tập hiện vật khảo cổ học và những thông tin liên quan thu được từ những cuộc khai quật. Thông qua các hoạt động này, những giá trị nhiều mặt bao gồm cả giá trị kinh tế của các di tích và di vật đã được phát huy trong đời sống xã hội một cách hữu hiệu và người dân càng ngày càng biết về nghề khảo cổ và công việc khảo cổ cũng như vai trò của khảo cổ học trong phát triển bền vững của xã hội hiện tại và tương lai. Tri thức khảo cổ học được ứng dụng rộng rãi trong nghiên cứu lịch sử, văn hóa, bảo tồn, bảo tàng, quản lý di sản, công nghiệp sáng tạo, du lịch, truyền thông, tôn giáo, tín ngưỡng, nghệ thuật, mỹ thuật, v.v.

            Khảo cổ học Việt Nam hiện nay đang nỗ lực không ngừng để khai thác những trang thiết bị hiện đại, kỹ thuật khai quật và xử lý hậu khai quật tiệm cận với trình độ quốc tế để đào tạo nguồn nhân lực khảo cổ học có chất lượng, đóng góp nhiều và hiệu quả hơn nữa cho tiến trình phát triển bền vững đất nước trong bối cảnh toàn cầu hóa, hiện đại hóa, và biến đổi khí hậu.

            Bộ môn Khảo cổ học, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn ĐHQG Hà Nội luôn được đánh giá là địa chỉ đào tạo và nghiên cứu khảo cổ học uy tín, chất lượng cao. Hầu hết các thế hệ những người làm khảo cổ ở Việt Nam đều xuất phát từ nôi đào tạo này. Hiện nay, việc đào tạo hơn lúc nào hết gắn với nghiên cứu, thực hành thực tế và áp dụng các công nghệ mới, các kỹ thuật tiên tiến và kiến thức liên ngành với phương châm HỌC – HỎI – HÀNH – HIỂU và nguyên tắc “CẦM TAY CHỈ VIỆC” (hình 5,6). Chính vì vậy, các cử nhân ngành Lịch sử, chuyên ngành Khảo cổ học với tri thức liên ngành, nắm vững nhiều kỹ năng nghề như chụp ảnh, vẽ, sử dụng các thiết bị kỹ thuật dò tìm, bay lượn, thành thạo nhiều phần mềm máy tính và đam mê lịch sử văn hóa dân tộc, nhân loại... có khả năng làm việc không chỉ trong khảo cổ học mà còn ở nhiều lĩnh vực rộng hơn, có tính đa ngành và liên ngành như lịch sử, văn hóa, nghệ thuật /mỹ thuật, du lịch, luật,  bảo tồn, bảo tàng, báo chí truyền thông, quản lý văn hóa, quảng cáo...

 

Hình 5. Sinh viên chuyên ban Khảo cổ học thực hành những phương pháp khai quật và xử lý hậu khai quật tại địa điểm khai quật và ở Bảo tàng Nhân học

Hình 6. Tủ sách Nishimura và Bảo tàng Nhân học – Cơ sở thực hành và nghiên cứu của sinh viên KCH và sinh viên các ngành khoa học XHNV.

 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

 

Colin Renfrew và Paul Bahn (2016), Archaeology: Theories, Methods and Practice, in lần thứ 7, Nxb Thames & Hudson, London.

David Clarke (1973), Archaeology: The Loss of Innocence, Antiquity, 1973 (47)

Hà Văn Tấn (1996), Khảo cổ học lý thuyết – Giáo trình đào tạo sau đại học chuyên ngành khảo cổ học. Viện Khảo cổ học Hà Nội

Hán Văn Khẩn (cb) (2008), Cơ sở Khảo cổ học, Nxb ĐHQG Hà Nội

Lâm Thị Mỹ Dung (2012), Liên ngành trong nghiên cứu khảo cổ học: Từ lý thuyết đến ứng dụng”, Kỷ yếu hội thảo khoa học “Sử học Việt Nam trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hoá”, Nxb Thế giới, Hà Nội, tr. 231-251.

Lâm Thị Mỹ Dung (2019), Trường phái Xô-viết trong Khảo cổ học Việt Nam, in trong Nguyễn Văn Sửu (cb), Ảnh hưởng của Trường phái Xô-viết trong Nhân học Việt Nam, Nxb ĐHQG Hà Nội, tr.134-148

Marshall Brain, How Carbon-14 Dating Works, https://science.howstuffworks.com/environmental/earth/geology/carbon-14.htm#pt0, truy cập ngày 1.8.2020

Donn Bayard (1992), Model, scenarios, variables and supposition; approaches to the rise of social complexity in Mainland Southeast Asia, 700 BC-AD 500, in trong Ian Glover, Pornchai Suchita, John Villiers (cb), Early Metallurgy, Trade and Urban Centres in Thailand and Southeast Asia 13 Archaeological Essays, Whitle Lotus, Bangkok

Bellwood Peter (2005), FIRST FARMERS – the Origins of Agricultural Societies. Blackwell Publishing Ltd.

Jim Grant, Sam Gorin và Neil Fleming (2008) The Archaeology Coursebook An introduction to themes, sites, methods and skills, in lần thứ ba, Routledge.

 

VỀ TÁC GIẢ

Lâm Thị Mỹ Dung. Tiến sĩ Khảo cổ học (Đại học Tổng hợp Kliment Okhridski, Sofia, Bulgaria, 1987), Giáo sư, giảng viên cao cấp, Trưởng Bộ môn Khảo cổ học, Giám đốc Bảo tàng Nhân học – Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. Các hướng nghiên cứu chính: Thời đại Kim khí Việt Nam, Khảo cổ học Đông Nam Á thời Tiền và Sơ sử, Khảo cổ học Champa, Lý thuyết và Phương pháp Khảo cổ học, Khảo cổ học Cộng đồng, Di sản học, Lý thuyết và Phương pháp Văn hóa học.

 

 

---

[1]Lâm Thị Mỹ Dung 2019, Trường phái Xô-viết trong Khảo cổ học Việt Nam, in trong Nguyễn Văn Sửu (cb), Ảnh hưởng của Trường phái Xô-viết trong Nhân học Việt Nam, Nxb ĐHQG Hà Nội, tr.134-148

Mystery ancestor mated with ancient humans. And its 'nested' DNA was just found. Tổ tiên Bí ẩn giao phối với người cổ đại. Và DNA ‘lồng vào' nhau vừa được tìm thấy.

 

Tổ tiên Bí ẩn giao phối với người cổ đại. Và DNA ‘lồng vào' nhau vừa được tìm thấy.

     Stephanie Pappas - Live Science Contributor

Con người ngày nay mang gene của một tổ tiên xa xưa, chưa được biết đến, do các loài hominin pha trộn với nhau có lẽ từ một triệu năm trước.

Tổ tiên có thể là Homo erectus, nhưng không ai biết chắc chắn - bộ gene của loài người đã tuyệt chủng đó chưa bao giờ được giải mã trình tự, Adam Siepel, một nhà sinh vật học tính toán tại Phòng thí nghiệm Cold Spring Harbor và là một trong những tác giả của một bài báo mới đã kiểm tra các mối quan hệ của tổ tiên loài người cổ xưa.

Nghiên cứu mới được công bố hôm nay (6/8) trên tạp chí PLOS Genetics, cũng phát hiện ra rằng người cổ giao phối với người Neanderthal từ 200.000 đến 300.000 năm trước, sớm hơn rất nhiều thời điểm pha trộn muộn hơn và được biết nhiều hơn (cách đây 50.000 năm) của hai loài này, sau khi người Homo sapiens đã di cư với số lượng lớn ra khỏi châu Phi và tiến vào châu Âu. Các nhà nghiên cứu cho biết, nhờ sự pha trộn sớm này, người Neanderthal thực sự đóng góp từ 3% đến 7% bộ genomes của họ cho người Homo sapiens Sớm.

Siepel đã nói với Live Science: “Phỏng đoán tốt nhất của chúng tôi là một nhóm người hiện đại (Homo sp) về mặt giải phẫu đã rời châu Phi sau đó chạm trán và lai tạo với người Neandertals, có lẽ là ở Trung Đông. "Dòng dõi này [của con người] sau đó sẽ bị mất - hoặc bị tuyệt chủng, hoặc bị hấp thụ bởi người Neandertals, hoặc di cư trở lại châu Phi."

 Những cỗ máy trộn cổ xưa

Nghiên cứu mới cho thấy sự phức tạp của lịch sử cổ xưa của nhân loại. Từ lâu đã có những bằng chứng rằng con người và người Neanderthal giao phối với nhau khi các quần thể của họ sống kiểu cài răng lược ở châu Âu, trước khi người Neanderthal tuyệt chủng khoảng 30.000 năm trước. Năm 2010, các nhà nghiên cứu báo cáo rằng từ 1% đến 4% genes người hiện đại ở những người ở châu Á, châu Âu và châu Đại Dương đến từ tổ tiên người Neanderthal. Theo nghiên cứu năm 2014, khi  cộng tất cả các đoạn mã DNA của người Neanderthal có trong tất cả người hiện đại ngày nay, khoảng 20% bộ genome của người Neanderthal có thể được bảo tồn.

Khi các nhà khoa học có thể giải trình tự các đoạn DNA mỏng manh hơn từ các hóa thạch của tổ tiên loài người cổ đại, họ đã phát hiện ra một mạng lưới giao phối phức tạp kéo dài hàng thiên niên kỷ. Ví dụ, một số cư dân trên đảo Thái Bình Dương mang các mảnh DNA của một loài người cổ đại bí ẩn được gọi là Denisovan.

Các nhà nghiên cứu của nghiên cứu mới đã sử dụng một phương pháp tính toán để so sánh bộ genomes của hai người Neanderthal, một người Denisovan và hai người châu Phi hiện đại. (Người châu Phi được chọn vì những người hiện đại ở châu Phi không mang genes Neanderthal - kết quả từ sự giao phối giữa người hiện đại với người Neanderthal xảy ra ở châu Âu bắt đầu từ 50.000 năm trước.) Phương pháp này cho phép các nhà nghiên cứu nắm bắt các sự kiện tái tổ hợp, trong đó các đoạn nhiễm sắc thể - được tạo thành từ DNA - từ một cá thể được kết hợp vào nhiễm sắc thể của người khác.

Siepel nói: “Chúng tôi đang cố gắng xây dựng một mô hình hoàn chỉnh cho lịch sử tiến hóa của mọi phân đoạn của bộ genome, kết nối chéo tất cả các cá thể được phân tích. "Biểu đồ tái tổ hợp của tổ tiên, như đã biết, bao gồm một cây ghi lại các mối quan hệ giữa tất cả các cá thể ở mọi vị trí dọc theo bộ genome và các sự kiện tái tổ hợp khiến những cây đó thay đổi từ vị trí này sang vị trí tiếp theo."

Siepel cho biết một ưu điểm của phương pháp này là nó cho phép các nhà nghiên cứu tìm thấy các sự kiện tái tổ hợp (mới) bên trong các sự kiện tái tổ hợp (cũ). Ví dụ: nếu một chút DNA hominin cổ đại từ một tổ tiên không xác định, được kết hợp trong bộ genome của người Neanderthal, và sau đó khi có một cuộc giao phối muộn hơn giữa người Neanderthal và con người để DNA bí ẩn đó được chèn vào bộ genome của người, thì phương pháp này cho phép xác định được DNA 'lồng ghép' đó.

 

Lịch sử Phức tạp

Việc phân tích đã đưa ra bằng chứng về kiểu chèn DNA lồng vào nhau này. Siepel cho biết, có những phát hiện cho thấy người Homo sapiens có vẻ đã giao phối với người Neanderthal từ 200.000 đến 300.000 năm trước, ứng với bằng chứng trước đó về một số kiểu pha trộn giữa hai loài trước khi con người di chuyển hàng loạt đến châu Âu.

Các nhà nghiên cứu cũng phát hiện ra rằng 1% bộ genome Denisovan có nguồn gốc từ genes của một tổ tiên chưa được biết, từ một sự kiện lai giống hẳn đã xảy ra khoảng một triệu năm trước. Siepel cho rằng, tổ tiên bí ẩn này có thể là Homo erectus, bởi vì Homo erectus có khả năng sống ở Âu-Á (Eurasia) cùng với tổ tiên của người Denisovan và người Neanderthal. Tuy nhiên, những mảnh vỡ này rất nhỏ và không có trình tự Homo erectus để so sánh, vì vậy đây chỉ mới là suy đoán.

Các nhà nghiên cứu nhận thấy, trong cả hai trường hợp, kết quả của những cuộc giao phối này được truyền sang người hiện đại: 15% trình tự giao phối được tìm thấy ở người Denisovan có ở những người đang sống hiện nay.

 

Siepel cho biết, kết quả mới là một bằng chứng khác cho thấy dòng dõi người cổ đại và hiện đại trộn lẫn với nhau tương đối thường xuyên.

 

“Một bức tranh đang xuất hiện về một loạt các quần thể khác biệt nhưng có liên quan đến nhau di chuyển trên toàn cầu và thường xuyên tương tác với nhau, với các sự kiện giao phối không thường xuyên tạo ra con lai,” Siepel cho biết. "Những con lai này trong một số trường hợp có thể bị suy giảm thể lực - đây là một vấn đề còn đang tranh cãi - nhưng dường như nhiều người trong số đó đủ khỏe mạnh để tồn tại và sinh sản, để lại sự chắp vá của DNA người cổ và người hiện đại ở người Neanderthal, Denisovan và người hiện đại".

Xuất bản lần đầu trên Live Science.

https://www.livescience.com/mystery-ancestor-mated-with-humans.html?fbclid=IwAR1CRUG6Kqn2ugxTe7KTwdiU0hSnt81LYnbnf-Wnb9R0B8Hk_LtoW2J9hK8

Một tổ tiên không xác định lai với con người có thể là Homo erectus (Sọ).(Ảnh: © Shutterstock)

How Carbon-14 Dating Works/Cách thức tính niên đại C14

How Carbon-14 Dating Works/Cách thức tính niên đại C14

(dịch)

Bạn có thể đã nhìn thấy hoặc đọc những câu chuyện tin tức về các cổ vật hấp dẫn. Trong một cuộc khai quật khảo cổ, một mảnh công cụ bằng gỗ được khai quật và nhà khảo cổ cho rằng công cụ đó đã 5.000 năm tuổi. Một xác ướp trẻ em được tìm thấy ở Andes và nhà khảo cổ học nói rằng đứa trẻ đã sống cách đây hơn 2.000 năm. Làm thế nào để các nhà khoa học biết niên đại của một hiện vật hoặc di thể người? Họ sử dụng phương pháp nào và làm thế nào để các phương pháp này hoạt động? Trong bài viết này, chúng tôi sẽ kiểm tra các phương pháp mà các nhà khoa học sử dụng phóng xạ để xác định tuổi (chết và chôn vùi) của các vật thể, đáng chú ý nhất là niên đại carbon-14.

Phương pháp xác định niên đại C14 là xác định tuổi (thời điểm ngừng sinh trưởng) của một số di vật, di thể khảo cổ học có nguồn gốc sinh học lên tới khoảng 50.000 năm tuổi. PP được sử dụng trong việc tính niên đại với những loại hiện vật như xương, vải, gỗ và sợi thực vật ... được tạo ra trong quá khứ bởi các hoạt động của con người.

C14 đã được tạo ra bằng cách nào (hình)

Hình minh họa cách thức các cơ thể sống hấp thụ C14 từ khí quyển và quá trình phân rã khi chết.

Các tia vũ trụ đi vào bầu khí quyển trái đất với số lượng lớn mỗi ngày. Chẳng hạn, mỗi người bị khoảng nửa triệu tia vũ trụ tấn công mỗi giờ. Không có gì lạ khi một tia vũ trụ va chạm với một nguyên tử trong khí quyển, tạo ra một tia vũ trụ thứ cấp dưới dạng neutron năng lượng và cho các neutron năng lượng này va chạm với các nguyên tử nitơ. Khi neutron va chạm, một nguyên tử nitơ-14 (bảy proton, bảy neutron) biến thành nguyên tử carbon-14 (sáu proton, tám neutron) và nguyên tử hydro (một proton, không neutron). Carbon-14 là chất phóng xạ, có chu kỳ bán rã khoảng 5.700 năm.

Carbon-14 trong các cơ thể sống

Các nguyên tử carbon-14 mà các tia vũ trụ tạo ra kết hợp với oxy tạo thành carbon dioxide mà thực vật hấp thụ tự nhiên và kết hợp với sợi thực vật bằng quá trình quang hợp. Động vật và con người ăn thực vật và cũng hấp thụ carbon-14. Tỷ lệ carbon chuẩn  (carbon-12) so với carbon-14 trong không khí và trong mọi sinh vật tại bất kỳ thời điểm nào là gần như không đổi. Có thể một trong một nghìn tỷ nguyên tử carbon là carbon-14. Các nguyên tử carbon-14 luôn bị phân rã, nhưng chúng được thay thế bằng các nguyên tử carbon-14 mới với tốc độ không đổi. Tại thời điểm này, cơ thể bạn có một tỷ lệ nhất định các nguyên tử carbon-14, và tất cả các loài thực vật và động vật sống đều có cùng tỷ lệ đó.

Tính niên đại di vật/di thể

Ngay khi một sinh vật sống chết đi, nó sẽ ngừng hấp thụ carbon mới. Tỷ lệ carbon-12 so với carbon-14 tại thời điểm chết cũng giống như mọi sinh vật sống khác, nhưng carbon-14 phân rã và không được thay thế. Carbon-14 phân rã với chu kỳ bán rã 5.700 năm, trong khi lượng carbon-12 không đổi trong mẫu. Bằng cách xem xét tỷ lệ carbon-12 so với carbon-14 trong mẫu và so sánh nó với tỷ lệ trong cơ thể sống, có thể xác định thời điểm chết của một sinh vật khá chính xác.

Công thức tính tuổi của mẫu bằng cách xác định niên đại bằng carbon-14 là:

t = [ln (Nf / Không) / (-0.693)] x t1 / 2t = [ln (Nf / Không) / (-0.693)] x t1 / 2Trong đó ln là logarit tự nhiên, Nf / No là phần trăm của carbon-14 trong mẫu so với lượng trong mô sống và t1 / 2 là chu kỳ bán rã của carbon-14 (5.700 năm).

Vì vậy, nếu chúng ta có một di vật/di thể có 10% carbon-14 so với mẫu sống, thì di vật/di thể đó sẽ là:

t = [ln (0.10) / (-0.693)] x 5.700 năm

t = [(-2.303) / (-0.693)] x 5.700 năm

t = [3.323] x 5.700 năm

t = 18.940 tuổi

Vì chu kỳ bán rã của carbon-14 là 5.700 năm, nên PP tính hàm lượng C14 chỉ đáng tin cậy để xác định với các vật thể có tuổi khoảng 60.000 năm.

Tuy nhiên, nguyên tắc xác định niên đại carbon-14 cũng áp dụng cho các đồng vị khác. Kali-40 là một nguyên tố phóng xạ khác được tìm thấy tự nhiên trong cơ thể sống và có chu kỳ bán rã 1,3 tỷ năm. Các đồng vị phóng xạ hữu ích khác để xác định niên đại phóng xạ bao gồm Uranium -235 (chu kỳ bán rã = 704 triệu năm), Uranium -238 (chu kỳ bán rã = 4,5 tỷ năm), Thorium-232 (chu kỳ bán rã = 14 tỷ năm) và Rubidium-87 (chu kỳ bán rã = 49 tỷ năm).

Việc sử dụng các đồng vị phóng xạ khác nhau cho phép xác định niên đại của các mẫu sinh học và địa chất với độ chính xác cao. Tuy nhiên, pp xác định bằng đồng vị phóng xạ có thể không hoạt động tốt trong tương lai. Bất cứ sinh vật chết sau những năm 1940, khi bom hạt nhân, lò phản ứng hạt nhân và các vụ thử hạt nhân ngoài trời bắt đầu thay đổi mọi thứ, sẽ khó được cập nhật chính xác.

Nguồn https://science.howstuffworks.com/environmental/earth/geology/carbon-14.htm#pt0

Lâm Thị Mỹ Dung dịch

Tác động của khảo cổ học Xô - viết tới Khảo cổ học Việt Nam

Khảo cổ học Xô-viết[1]trải qua một quá trình hình thành, hưng thịnh và tàn lụi, là tấm gương phản chiếu mọi những diễn biến nội tại của đất nước Xô-viết, chứa đựng mọi thành tựu cũng như hạn chế của hệ thống chính trị lấy chủ nghĩa Mác Lênin làm kim chỉ nam. Bài này điểm qua một số đặc điểm của khảo cổ học Xô-viết, Khảo cổ học Việt Nam và phác họa những ảnh hưởng của Khảo cổ học Xô –viết đối với khảo cổ học Việt Nam.

Một số đặc điểm của khảo cổ học Xô -viết

Xu thế phản biện hiện thời

Trong cuốn Khảo cổ học trong Kỷ nguyên Cộng sản[2] , Khảo cổ học Cộng sản Liên Xô và Đông Âu được chia thành 04 thời kỳ: i. Thời kỳ Xtalin năm 1945 - 1953; ii. Thời kỳ tan băng (Thaw) 1954-1955 đến 1968; iii. Thời kỳ Chủ nghĩa Xã hội với gương mặt người từ 1970 đến 1980 và iv. Thời kỳ Cải tổ từ năm 1985 đến 1990, khi những chính quyền cộng sản biến mất (ở Đông Âu) và Liên Xô tan rã vào năm 1991 (Ludomir R. Lozny (chủ biên) 2017).

Cuốn sách bao gồm những bài viết của học giả Phương Tây và học giả từ các nước xã hội chủ nghĩa đã đưa ra những nhận định bao quát về những thành tựu và hạn chế của nền khoa học khảo cổ lấy chủ nghĩa Mác Lê nin làm nền tảng lý thuyết và tư tưởng chính, những đánh giá từ bên ngoài kết hợp với cái nhìn từ bên trong giúp người đọc từ cả hai bên hiểu rõ hơn về lịch sử chính trị của khảo cổ học các nước theo chế độ xã hội chủ nghĩa (XHCN). Việc áp dụng tư tưởng Mác-xít trong nghiên cứu khảo cổ học được đánh giá từ hai góc độ: Thứ nhất, lý thuyết và phương pháp luận cảm hứng từ chủ nghĩa Mác-xít đóng góp cho việc tạo ra cách tiếp cận chính để diễn giải xã hội quá khứ và thứ hai, những chính sách và áp lực của chính quyền trong việc kiểm soát công tác khảo cổ học và giải thích quá khứ. Bên cạnh đó những vấn đề liên quan khác cũng được đưa ra phân tích và mổ xẻ như những chủ đề nào về xã hội trong quá khứ thường được tập trung nghiên cứu và tại sao? Phương pháp luận nào để thu thập và phân tích dữ liệu? Những lý thuyết nào định hướng và được áp dụng để diễn giải dữ liệu thu thập? Khảo cổ học được điều hành về hành chính thế nào? Ai tài trợ những nghiên cứu khảo cổ học? Việc cung cấp kinh phí của chính quyền trung ương tác động thế nào đến các cơ quan làm khảo cổ học? (Ludomir R. Lozny (chủ biên) 2017: v).

Mặc dù cố gắng để đưa ra một bức tranh toàn cảnh và hệ thống nhưng cuốn sách vẫn tạo cho người đọc cảm giác các tác giả chưa thực sự khách quan trong đánh giá quá khứ khảo cổ học ở các nước XHCH và những đóng góp của khảo cổ học XHCN đối với khảo cổ học thế giới kể cả về kỹ thuật khai quật cũng như trong lý thuyết và phương pháp xử lý hậu khai quật và diễn giải tài liệu khai quật chưa được đánh giá một cách đầy đủ.

Khi đánh giá về khảo cổ học thời Cộng sản ở Liên Xô và các nước Xã hội chủ nghĩa tôi cho rằng cần lưu ý những điểm chung và riêng như sau.

Chung: Khảo cổ học Xô-viết và khảo cổ học ở các nước khối xã hội chủ nghĩa có nền tảng lý thuyết và tư tưởng chung, nhất là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của triết học Mác Ăngghen. Chịu sự quản lý và kiểm soát của những chế độ chính trị tương đồng, do vậy đều bị ảnh hưởng mạnh mẽ của chính trị và được quản lý từ trên xuống dẫn đến độc quyền, độc đoán trong chọn lựa vấn đề nghiên cứu và diễn giải thông tin khảo cổ.

Riêng: Hình thành và phát triển dựa trên nền tảng lịch sử, văn hoá và truyền thống dân tộc khác nhau, chịu tác động khác nhau của bối cảnh thế giới đương đại và quan trọng nhất, đó là tư tưởng Mác Ănghen đã được tiếp nhận rồi địa phương hoá thành các chủ nghĩa như chủ nghĩa Xtalin, chủ nghĩa Lê Nin, chủ nghĩa Mao, tư tưởng Hồ Chí Minh...  cùng với chủ nghĩa dân tộc ở các nước phương Đông, tinh thần Âu tâm ở các nước Phương Tây, tinh thần Đại Hán ở Trung Quốc, sự chia rẽ và bất đồng về chính kiến về tư tưởng không chỉ một lần trong khối các nước XHCN cùng với vai trò của cá nhân, những thủ lĩnh tinh thần trong dẫn dắt chiến lược nghiên cứu và đào tạo lực lượng kế cận mỗi nước đều có cá tinh và cách ứng xử riêng của mình...

Tất cả những điều này đã tạo ra cho khảo cổ học ở Liên Xô và ở các nước xã hội chủ nghĩa một cái vỏ đồng nhất bao quanh khối ruột hỗn hợp.

Khảo cổ học Xô - viết: Đặc điểm, thành tựu và vấn đề

Khảo cổ học Xô-viết là một nền khoa học được xây dựng dựa trên nền tảng của khảo cổ học Châu Âu, với đầy đủ những trường phái, lý thuyết đặc trưng của khoa học khảo cổ thế kỷ 19.

Chịu tác động mạnh mẽ của những biến động chính trị, những thay đổi có tính chất bước ngoặt trong chế độ chính trị xã hội và vai trò của những cá nhân những người lãnh đạo nhà nước và đảng Cộng sản từ sau Cách mạng tháng 10. Đóng vai trò đầu tàu trong nghiên cứu khảo cổ học của các nước thuộc khối xã hội chủ nghĩa trong và ngoài châu Âu. Nhiều nỗ lực đã được đưa ra bởi chính quyền Xô-viết để sử dụng khảo cổ học của họ trong tuyên truyền chính trị. Kể từ những năm 1920, Khảo cổ học Liên Xô gắn liền với chủ nghĩa Mác, phiên bản Mác-Lênin và từng có giai đoạn học phiệt Xtalin.″  Khảo cổ học ở Liên Xô đã được coi là một phần của khoa học lịch sử, và áp lực về tư tưởng từ Đảng Cộng sản luôn nặng nề. Những thay đổi trong đường lối của Đảng ngay lập tức ảnh hưởng đến các chủ đề khoa học quan trọng và cách tiếp cận chính” (L S Klejn 2012). Có nhiều đóng góp quan trọng về cả lý thuyết và thực tiễn cho khảo cổ học thế giới, những tên tuổi nổi tiếng như Leo S.Klejn, người được giới khảo cổ học thế giới, Phương Tây đánh giá cao về cả khía cạnh đóng góp cụ thể vừa cả về lý thuyết (Sarunas Milisauskas 2015). Có nhiều tên tuổi nổi danh trong nền khảo cổ thế giới, điển hình như Klejn Leo như đề cập ở trên đã công bố trên 20 sách và rất nhiều bài nghiên cứu trên văn liệu khảo cổ quốc tế, cuốn sách của ông ″Phân loại Khảo cổ học” đã được Oxford: British Archaeological Reports 1982 dịch sang tiếng Anh (Stephen Leach 2015).  Bên cạnh ông là nhiều tên tuổi khác Nikolay Y Marr (Một Trí tuệ Vô biên và Cách mạng), Vladislav I Ravdonikas Demony (Con quỷ Đỏ của Khảo cổ học), Artemy V Artikovksy (Một sử gia vũ trang với cái bay), và Boris A Rybakov (Đại thủ lĩnh của Khảo cổ học Xô Viết) (L S Klejn 2012) được nhắc tới.

Về kỹ thuật và kỹ năng và phát hiện di tích, di vật, văn hoá khảo cổ, khảo cổ học Xô Viết có đóng góp quan trọng như Sergey A Semenov về phân tích chất cặn (use-wear analysis), Vladislav I Ravdonikas về Thời đại Đá giữa và Nghiên cứu Thạch học ở miền Bắc nước Nga (the Mesolithic and petroglyphs in northern Russia); Mikhail P Gryaznov về Thời đại đồ Đồng và Sắt sớm ở Siberia (Siberian Bronze and Early Iron ages); Sergey I Rudenko về những gò mộ bị đóng băng ở Mông Cổ và núi Altaion ở Siberia (frozen burial mounds (kurgans) in Mongolia and the Altai Mountains of Siberia); Sergey P Tolstov về nghiên cứu nhà nước sớm ở Trung Á (on early Central Asian states); Boris B Piotrovsky trong nghiên cứu khảo cổ học của Transcaucasia (the archaeology of Transcaucasia); hay Aleksei P Okladnikov về Khảo cổ học Tiền sử Siberia và Nghệ thuật trên đá (Siberian prehistoric archaeology and rock art); và Artemy V Artsikhovksy với nghiên cứu về văn bản thê vỏ cây bạch dương thời Trung cổ (Medieval perishable birch-bark texts from Novgorod) (L S Klejn 2012).

Bìa sách Khảo cổ học Xô -viết, Xu hướng, Trường phái và Lịch sử

Một đánh giá khác cho thấy vai trò không thể coi nhẹ của khảo cổ học Xô Viết ″Mặc dù KCH Xô Viêt thường bị bỏ qua ở Phương Tây, nhưng ảnh hưởng của nền khảo cổ học này thường hội nhập vào khảo cổ học Ρhương Tây, đặc biệt là qua các công trình của Gordon Child, trong một số nghiên cứu của những nhà khảo cổ học lỗi lạc trên Thế giới bên ngoài Liên Xô. Sau này, xu hướng phát triển trong khảo cổ học, nhất là khảo cổ học Mới đã phát hiện lại một cách độc lập một số ý tưởng chìa khoá tương đồng và cả lặp lại những sai lầm đã từng xảy ra” (Bulkin V.A, Leo S.Klejn, G.S.Lebedev 1982).

Một cách khái quát, về lý thuyết và phương pháp luận trong những nghiên cứu, các nhà khảo cổ học Xô Viết tuân thủ những nguyên tắc của chủ nghĩa duy vật lịch sử, vật chất quyết định ý thức, duy vật biện chứng, tiến hoá đơn tuyến. Đối với diễn giải khảo cổ học họ chú trọng vào hình loại học, kỹ thuật học, xác định các nền văn hoá khảo cổ, coi đấu tranh giai cấp là động lực của phát triển, đề cao vai trò của tộc người Xlavơ, tính bản địa, tính kế thừa và phát triển, phục vụ mục đích chính trị trong tìm hiểu nguồn gốc nhà nước và nguồn gốc dân tộc. Tập trung nghiên cứu đời sống hàng ngày của cư dân hạ tầng cơ sở... Khảo cổ học gắn chặt với lịch sử, minh hoạ cho lịch sử, lịch sử cung cấp lý thuyết cơ sở, nền tảng để diễn giải dữ liệu khảo cổ. Coi Khảo cổ học là Lịch sử với cái bay (Ludomir R. Lozny (chủ biên) 2017: 24).

Quá trình giải học phiệt và tiến gần với khảo cổ học thế giới

Từ cuối những năm 80 đến nay là quá trình giải hoá sự tập trung tập quyền trong nghiên cứu khảo cổ, những nghiên cứu chú trọng vào địa phương, vùng và tăng nhanh những mối quan hệ quốc tế. Về phương pháp luận, lý thuyết và phương pháp đang có một sự khủng hoảng và sự chuyển đổi từ phương pháp luận Mác Xít sang những cách tiếp cận mới bằng sự xuất hiện của thế hệ người làm khảo cổ tốt nghiệp ở Tây Âu, Mỹ... cũng như qua những cuộc nghiên cứu hợp tác quốc tế.  Bên cạnh những thuận lợi và đổi mới về tư tưởng, lý thuyết và quan điểm... Đổi mới/ Cải tổ Perestroika cũng gây ra rất nhiều thách thức và trở ngại, đó là suy giảm những nguồn tài chính đầu tư từ chính quyền trung ương, thiếu hụt nguồn nhân lực ở địa phương, tính cát cứ trong nghiên cứu và sự loay hoay trong chọn lựa cách tiếp cận nghiên cứu, lạm dụng một số phương pháp khoa học kỹ thuật và phần mềm máy tính... bỏ hay đoạn tuyệt với lý thuyết cũ nhưng chưa đủ điều kiện và năng lực để chọn lọc, tiếp cận và áp dụng những lý thuyết, quan điểm và phương pháp luận của Khảo cổ học Mới. Nghiên cứu thiên về khảo cổ học Dự án, khảo cổ học chữa cháy... do các điều kiện về công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hiện nay là vấn đề quản lý và phát huy giá trị di sản.

Có một nghịch lý giữa hai giai đoạn, trước và sau kết thúc của chế độ cộng sản ở Liên Xô và một số nước XHCH Đông Âu, trước là những cuộc khai quật lớn, hệ thống, tài liệu nhiều, báo cáo kỹ nhưng diễn giải thiên kiến, và sau thì khai quật ít, chủ yếu khai quật dự án chữa cháy, tài liệu mỏng, lẻ tẻ... diễn giải đa chiều hơn.

Một vấn đề nữa cần phải đề cập đó là vai trò cá nhân và nỗ lực của các nhà khảo cổ trong quá trình vừa thực hiện những quy định mà chính quyền đưa ra vừa tìm cách để nghiên cứu một cách khoa học, khách quan, cập nhật những phương pháp và kỹ thuật tiên tiến hiện đại của khảo cổ học thế giới và chắt lọc những tinh hoa của khảo cổ học Mác Xít. Nhận định trích dẫn dưới đây giúp chúng ta hiểu rõ hơn tình trạng của khảo cổ học Xô Viết nói riêng và khảo cổ học các nước khối Xã hội chủ nghĩa nói chung: ″Một người đọc sắc sảo sẽ nhận ra, bất kể thế nào, như những gì các tác giả báo cáo, hệ thống chính trị độc quyền trên xuống dưới không đủ cứng rắn trong việc kiểm soát những khoa học xã hội và nhân văn như những gì quan sát bất chợt: Những nhà khảo cổ địa phương sáng tạo ra một loạt những cách tiếp cận riêng của mình để khám phá và diễn giải quá khứ cũng như những chiến thuật thông minh để làm giảm đi những áp lực tư tưởng″ (Ludomir R. Lozny (chủ biên) 2017: vi).

Khảo cổ học Việt Nam Dân chủ Cộng hoà và Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam

Những mốc lịch sử

Đào tạo. Trong các năm 1956-1957, khảo cổ học chưa hình thành về mặt tổ chức, chỉ mới có 2 cán bộ (GS. Hà Văn Tấn và cố GS. Trần Quốc Vượng) sinh hoạt chung trong tổ Lịch sử Việt Nam cổ đại[3], năm 1960 chuyên gia khảo cổ học Xô Viết GS.TS. P.I.Borixkovxki đến giảng dạy, bồi dưỡng nâng cao kiến thức và nghiệp vụ. Nhóm Khảo cổ học do GS. Trần Quốc Vượng phụ trách. Nhóm Khảo cổ học là một trong hai nhóm của Tổ Dân tộc- Khảo cổ. Mặc dù nằm trong Tổ Dân tộc- Khảo cổ do cố PGS. Vương Hoàn Tuyên làm Chủ nhiệm, nhưng Nhóm Khảo cổ học hoạt động độc lập như một bộ môn của Khoa Lịch sử. Trần Quốc Vượng và Hà Văn Tấn lên lớp dạy về KCHVN với lý thuyết chắt lọc từ các nền khảo cổ Liên Xô, Pháp, Trung Quốc. ″Ngày đó, Bộ trưởng Bộ Đại học Tạ Quang Bửu, Bộ trưởng Bộ Giáo dục Nguyễn Văn Huyên, cụ Trần Văn Giàu tuy không đề ra nhưng đã nhiệt tình ủng hộ chủ trương của cụ Đào Duy Anh đã nêu, bởi Việt Nam là một nước nhỏ về không gian nhưng lại có bề dày về thời gian, mật độ KCH đã và sẽ dày đặc, triển vọng KCHVN rất lớn” (Trần Quốc Vượng 2004). Năm 1967 được coi là cái mốc mở đầu cho giai đoạn hai, với sự ra đời của Bộ môn Khảo cổ học thay cho Nhóm Khảo cổ học ở giai đoạn trước.

Các cơ quan nghiên cứu. Năm 1958 hoạt động khảo cổ học đầu tiên khai quật chữa cháy mộ gạch Tam Thai và mộ hợp chất Nông Cống, Thanh Hoá. Năm 1960, thành lập Đội Khảo cổ học Việt Nam trực thuộc Vụ Văn hoá Quần chúng, Bộ Văn hoá. Năm 1963 ra đời Đội Khai quật Khảo cổ trực thuộc Vụ Bảo tồn Bảo tàng, trụ sở 61 Ρhan Chu Trinh, Hà Nội. Năm 1966, Đội Khai quật Khảo cổ được giao cho Viện Khoa học Xa hội Việt Nam quản lý. Ngày 14 tháng 5 năm 1968 thủ tướng Ρhạm Văn Đồng đã ký quyết định số 59-CΡ thành lập Viện Khảo cổ học trực thuộc Ủy ban Khoa học Xã hội Việt Nam, GS.TS.Ρhạm Huy Thông làm Viện trưởng. Năm 1976, Tổ miền Nam của Viện Khảo cổ học chuyển vào thành bộ phận khảo cổ học phía Nam trực thuộc Viện KHXH tại Tp. Hồ Chí Minh (Tống Trung Tín 2013).

Những thành tựu và sai lầm

Như vậy, Việt Nam là một đất nước phát triển muộn về khảo cổ học, mặc dù khoa học khảo cổ ở nước ta được hình thành từ thời Pháp thuộc với ảnh hưởng mạnh của trường phái Khảo cổ học Lịch sử-Văn hóa mà đặc biệt là truyền bá luận và tiến hoá luận. Khảo cổ học thời kỳ này dù có những hạn chế về cách thức khai quật và thu thập thông tin cũng như diễn giải song đã để lại những thành tựu to lớn trong xây dựng hệ thống nghiên cứu, trưng bày, định danh nhiều nền văn hoá khảo cổ không chỉ có tiếng vang trong khu vực mà cả thế giới và nhiều ấn phẩm khảo cổ học có giá trị về cả thực tế lẫn lý thuyết. Về nhân sự, rất tiếc, đã không có bất cứ nhà khảo cổ nào người Việt Nam được đào tạo và tham gia nghiên cứu[4] . 

Năm 1958 có lẽ là năm đánh dấu mốc khởi đầu của nghiên cứu khảo cổ học Việt Nam khi Bảo tàng Louis Finot Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp đổi thành Bảo tàng Lịch sử Việt Nam. Do nhu cầu khai quật chữa cháy những di tích lịch sử trước tình hình mở rộng sản xuất năm 1959, Đội khai quật khảo cổ đã được thành lập tại Bảo tàng Lịch sử. Người đứng đầu Chính phủ, chủ tịch Hồ Chí Minh đã rất quan tâm tới công tác nghiên cứu và bảo tồn di tích và di vật khảo cổ, ngay từ thời điểm đó Hồ Chủ Tịch đã nói về tầm quan trọng của nghiên cứu khảo cổ trong xây dựng và bảo vệ đất nước và trách nhiệm của những người làm khoa học, của các tầng lớp nhân dân trong lĩnh vực bảo vệ di sản (Nguyễn Tôn Kiểm 2013: 326- 327).

Những người phụ trách và cả những thành viên của đội khảo cổ không có ai tốt nghiệp khảo cổ học và tài liệu chuyển môn duy nhất là tập tài liệu in ronéo”Giáo trình giảng dạy về khảo cổ học”, được cho là của Liên Xô dịch sang tiếng Việt, cách thức khai quật học từ các chuyên gia Trung Quốc[5]  và Liên Xô, đặc biệt là vai trò rất quan trọng và quyết định của GS. Borixcopxki, người cũng đã bỏ công sức để soạn cuốn Cơ sở Khảo cổ học cho đồng nghiệp và học trò Việt Nam.

Mặc dù thiếu thốn mọi bề như vậy, nhưng thời kỳ này cũng là thời kỳ của những công trường khai quật lớn và phát hiện nhiều văn hoá khảo cổ mới, khẳng định tính bản địa của văn hoá Đông Sơn.

Từ 1960 đến 1965, Đội khai quật khảo cổ đã hoàn thành tốt nhiệm vụ chữa cháy ở các di tích và có những đóng góp đáng kể cho ngành khảo cổ, nhưng nhiều cuộc khai quật được tổ chức quy mô vượt quá trình độ chuyên môn, tràn lan, tuỳ tiện, thiếu khoa học (Nguyễn Tôn Kiểm 2013: 328). Khá nhiều di tích quan trọng những do không có chiến lược khai quật bền vững nên hiện nay không có cách nào kiểm tra lại thông tin, dẫu chỉ là mở một hố thám sát nhỏ. Điển hình là di tích Ρhùng Nguyên "Ở di chỉ Ρhùng Nguyên năm trước ông đội phó 1 cho đào vài ngàn mét vuông ở phía sau làng. Năm sau ông đội phó 2 lãnh đạo đào tiếp phần còn lại bên kia mương ở phía tây làng. Hai ông, hai mùa điền dã đã làm gọn, sạch di chỉ Ρhùng Nguyên″ (Nguyễn Tôn Kiểm 2013: 327).   

Từ những lược trình ở trên chúng ta có thể thấy, dù bắt đầu từ con số 0 và gặp không ít khó khăn, nhưng ngay từ những ngày đầu đã đạt được nhiều kết quả đáng kể. Khảo cổ học Xô- viết bằng những cách trực tiếp và gián tiếp đã có tác động không nhỏ đến khảo cổ học Việt Nam. Tác động trước hết là tổ chức theo hệ thống nghiêm ngặt từ trung ương đến địa phương với đầu tư tập trung cho viện nghiên cứu trung ương và phân viện ở vùng miền. Tác động quan trọng thứ hai là thông qua đào tạo nhân lực, có thể nói đội ngũ những người làm khảo cổ học Việt Nam xuất phát từ hai nguồn: i. Nguồn đào tạo ở các nước xã hội chủ nghĩa trước đây (Liên Xô, Cộng hoà Dân chủ Đức, Trung Quốc, Bulgaria) và các nước Mỹ, Úc, Nhật Bản và châu Âu khác hiện nay (rất ít), nguồn nhân lực đào tạo từ nước ngoài càng ngày càng hiếm hoi và không tạo ảnh hưởng nhiều đến sự nghiệp khảo cổ học Việt Nam. Tuy nhiên ở thời kỳ khởi đầu, đội ngũ nhân lực những cử nhân, tiến sĩ tốt nghiệp từ Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa thực sự có vai trò quan trọng trong việc định hướng nghiên cứu, cách thức nghiên cứu. ii. Nguồn đào tạo trong nước, ngoài lớp của giáo sư Hà Văn Tấn, Trần Quốc Vượng đến nay đã có thêm nhiềulớp các nhà khoa học làm công tác khảo cổ học đã và đang tham gia công tác nghiên cứu tại các viện khảo cổ, lịch sử, bảo tàng... Những lớp nhân lực này chịu tác động của khảo cổ học Xô Viết một cách gián tiếp, đặc biệt là vai trò của những người thầy đầu tiên của bộ môn khảo cổ Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Diệp Đình Hoa... mỗi người một thế mạnh[6] và bên cạnh những tri thức khoa học khảo cổ tiếp nhận từ giáo sư Boriscopki và từ sách khảo cổ Xô-viết họ có nền tảng học thuật của Phương Tây (Pháp), nền tảng Nho học và nắm vững những thành tựu nghiên cứu lịch sử Trung Quốc, lịch sử Việt Nam, thông thạo nhiều ngoại ngữ và đầu óc khai phóng đã đặt nền móng cho đào tạo nhân lực khảo cổ không quá lệ thuộc vào khảo cổ học Mác Xít, khảo cổ học Xô Viết.

Bên cạnh đó do nhiều nguyên nhân mà ảnh hưởng của khảo cổ học Xô Viết không toàn diện, không hệ thống, số lượng người làm khảo cổ học Việt Nam có thể đọc tốt tiếng Nga không nhiều, bên cạnh đó ngay trong đội ngũ giữa những người tốt nghiệp từ Liên Xô với những người tốt nghiệp từ Trung Quốc không phải lúc nào cũng đồng ý với nhau về lý thuyết và phương pháp, nhiều tranh luận đã xảy ra nhưng không chỉ về học thuật[7].

Và cũng do những nguyên nhân khác quan và chủ quan khác, ảnh hưởng của khảo cổ học Xô -viết đến khảo cổ học Việt Nam chủ yếu ở thời kỳ thứ II và III, từ những năm 90 trở lại đây mối quan hệ học thuật giữa Việt Nam với khối xã hội chủ nghĩa cũ không chặt chẽ như trước. Hơn nữa đúng như nhận xét của Hà Văn Tấn “Khảo cổ học Việt Nam ít chú trọng đến lý thuyết, vẫn coi Chủ nghĩa Mác là kim chỉ nam trong nghiên cứu khoa học xã hội. Chúng ta cố gắng vận dụng khuynh hướng Mác-xít vào Khảo cổ học, song chưa nhuần nhuyễn, nhiều khi mang tính chất hình thức. Trong các tác phẩm về Khảo cổ học Việt Nam, chủ yếu vẫn là tinh thần dân tộc, tinh thần yêu nước. Tôi cho rằng chúng ta cần phải xây dựng lại một “Lý thuyết Khảo cổ học Mác-xít thực sự”, đồng thời có kết hợp các tinh hoa của các trường phái hay khuynh hướng Khảo cổ học hiện đại trên Thế giới” (Hà Văn Tấn, 1996). Vì thế, các nỗ lực suy ngẫm kiến tạo một “Nền Khảo cổ học Mác-xit” ở Việt Nam vì thế đã trở thành “một trong các vấn đề đáng quan tâm nhất của nền Khảo cổ học chúng ta hiện nay” (Phạm Đức Mạnh 2001).

Một vài nhận xét

Ảnh hưởng của Khảo cổ học Xô-viết về phương pháp và phương pháp luận đến khảo cổ học Việt Nam là khá gián tiếp và rời rạc. Mác, Ăng Ghen, Lê Nin được trích dẫn dày đặc trong những tác phẩm giai đoạn...và giảm dần rồi thưa hẳn vào những giai đoạn sau. Số lượng người được đào tạo ở Liên Xô và các nước XHCN Đông Âu không nhiều và gồm nhiều giai đoạn. Tuy vậy, họ - những người học gián tiếp hay trực tiếp từ Liên Xô, Trung Quốc về là những người đặt nền móng cho khảo cổ học Việt Nam, từ chỗ không có gì đến sự hình thành một ngành khoa học mới, công lao to lớn đó không ai và vì lý do gì có thể phủ nhận. Những sai sót, sai lầm là không thể tránh khỏi, một phần do trình độ non yếu, phần nữa còn do bối cảnh lịch sử. 

Những học trò của GS.Boriscovxki – đặc biệt là các học trò trực tiếp như Hà Văn Tấn, Trần Quốc Vượng và một số người khác có nền tảng lịch sử Việt Nam cổ trung đại vững chắc, nền Nho học và Pháp học, tiếp cận sớm với nền khảo cổ học thế giới chứ không chỉ khảo cổ học Xô-viết, khảo cổ học của các nước xã hội chủ nghĩa những bận tiền bối đã vừa tiếp nhận khảo cổ học Xô-viết vừa nhận thức thêm, nhận thức lại, có cái nhìn hiện đại, đa chiều và khoa học là những người đóng góp cho đào tạo nhân lực của ngành.

Cơ cấu và hệ thống nghiên cứu từ trên xuống dưới, đầu tư nghiên cứu tập trung ở Trung ương, địa phương thường chỉ có vai trò phối hợp, cách thức tổ chức này dẫu đã có một số thay đổi để phù hơp với những thay đổi chuyển từ thời kỳ bao cấp sang thời kỳ kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa nhưng trên thực tế việc đầu tư nghiên cứu hiện nay chủ yếu vẫn từ ngân sách nhà nước, công tác xã hội hoá nghiên cứu khảo cổ và bảo tồn di sản gần như chưa có. Có những giai đoạn nghiên cứu phụ thuộc quá nhiều vào chính trị, dẫn đến những nhìn nhận chủ quan, mang nặng tính dân tộc chủ nghĩa[8]. Điển hình là giai đoạn những năm 60 và 70 của thế kỷ 20 và cho đến nay những nghiên cứu mang nặng tính chính trị không phải đã hết, chủ nghĩa dân tộc cực đoan cùng với đánh đồng biên giới chính trị hiện đại với phạm vi không gian nghiên cứu các vấn đề khảo cổ vẫn tác động tiêu cực đến nghiên cứu khảo cổ học hiện nay.

Khảo cổ học Việt Nam hiện nay

Rõ ràng là khảo cổ học Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu to lớn về cả kiện toàn cơ cấu tổ chức, đào tạo nhân lực và tiến hành những chủ đề nghiên cứu (Tông Trung Tín 2013). Tuy nhiên từ góc độ lý thuyết, phương pháp và thực hành có thể nói một cách khách quan, khảo cổ học Việt Nam còn xa mới đạt được trình độ ngang tầm thế giới tiên tiến, bất chấp rất nhiều nỗ lực cá nhân và nỗ lực tập thể.

Bước chân vào khoa học, bất cứ là ngành khoa học nào mỗi người nghiên cứu cần phải trang bị cho mình những hành trang tối thiểu về kỹ năng, về lý thuyết và phương pháp, đối với khảo cổ học, cả lý thuyết và cả thực tế đều có tầm quan trọng như nhau, không thể làm khảo cổ học nếu chỉ có lý thuyết suông cũng như không thể làm khảo cổ học nếu chỉ dựa vào kinh nghiệm thực tế! Đa phần sách về lý thuyết và phương pháp nghiên cứu khảo cổ học bằng tiếng Ρháp và tiếng Anh, với trình độ ngoại ngữ hạn chế, trang bị kiến thức triết học hạn hẹp, do vậy lý thuyết và phương pháp luận trở thành một thách thức lớn đối với những người nghiên cứu khảo cổ Việt Nam, hiện nay hơn lúc nào hết khảo cổ học một khoa học liên ngành, hiện đại, nhiều tiềm năng và rất dễ hội nhập, giao lưu với thế giới. Khảo cổ học hiện nay sử dụng rất nhiều tiến bộ mới nhất của khoa học công nghệ: phần mềm xử lí, máy đo đạc, công nghệ gen, ADN, kĩ thuật 3D… Người làm khảo cổ cần rất nhiều kĩ năng, từ vẽ, sử dụng bản đồ đến chụp ảnh, quay video, xử lí máy tính… Khai quật chỉ là một công đoạn, quan trọng hơn là cách xử lí, đánh giá thông tin thu nhận để cho ra những kết luận giá trị, bởi vậy người làm khảo cổ cần kiến thức nền rất rộng, cả kiến thức về khoa học xã hội nhân văn và khoa học tự nhiên và càng tốt nếu người ấy có cả thiên hướng am hiểu về nghệ thuật, công nghệ, kĩ thuật.

Mọi nghiên cứu khoa học xã hội nhân văn hiện nay đều theo xu hướng đa/liên ngành, tuy nhiên nếu so sánh với một số ngành khoa học lịch sử và nhân học khác khảo cổ học – từ đối tượng đến mục tiêu nghiên cứu của mình thì nhu cầu và sự cần thiết của việc phải sử dụng các tri thức và phương pháp liên ngành xã hội nhân văn, kỹ thuật, tự nhiên, công nghệ cấp thiết và ở mức độ cao hơn rất nhiều. “khảo cổ học là ngành khoa học cần và không ngừng có sự cập nhật với các tiến bộ khoa học kỹ thuật hiện đại để mở rộng và nâng cao nội dung và chất lượng nghiên cứu; với cả xu hướng mới về tin học hóa, hiện đại hóa các hoạt động điền dã – giám định nghiên cứu khảo cổ học trong chừng mức có thể ứng hợp được”[9]. Điều quan trọng nhất là phải xây dựng được chiến lược và định hướng đúng đắn, khả thi cho việc phát triển ngành khảo cổ Việt Nam: Hiện đại về lý thuyết và phương pháp nghiên cứu; Khách quan, chính xác về kết quả nghiên cứu; Thiết thực, Cập thời đáp ứng nhu cầu phát triển của dân tộc, đất nước và Hòa dòng với Khảo cổ học Thế giới[10].

Tài liệu dẫn

Bulkin V.A, Leo S.Klejn, G.S.Lebedev 1982, Attainments and Problems of Soviet Archaeology, World Arrchaeology, Vol.13, No.3, Regional Traditions of Archaeological research II (Feb., 1982), 272-295.

Đỗ Lai Thuý. GS. Hà Văn Tấn, vị giáo sư khảo cổ học và hành trình theo dấu văn hoá http://www.vusta.vn/vi/news/Guong-hoat-dong-KHCN/GS-Ha-Van-Tan-vi-giao-su-khao-co-hoc-va-hanh-trinh-theo-dau-van-hoa-9616.html, truy cập ngày 28.8.2017.

Hà Văn Tấn 1996, Bài giảng chuyên đề sau đại học ″Các Trường phái Khảo cổ học Hiện đại″, Tư liệu lưu ở Bảo tàng Nhân học, Trường ĐHKHXH & NV, Hà Nội.

L S Klejn 2012, ″Soviet Archaeology: Trends, Schools, and History″ (translated by R Ireland and K Windle), Oxford: Oxford University Press (Oxford Studies in the History of Archaeology Series).

Lâm Thị Mỹ Dung 2011,″ Liên ngành trong nghiên cứu khảo cổ học -Từ lý thuyết đến ứng dụng″, in trong Kỷ yếu HTKH ″SỬ HỌC VIỆT NAM TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP VÀ TOÀN CẦU HÓA: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN”, Nxb.ĐHQG Hà Nội 2011, từ trang 190 đến trang 207.

Ludomir R. Lozny (chủ biên) 2017, Archaeology of the Communist Era, Sringer.

Nguyễn Tôn Kiểm 2013, ″Tản mạn đôi điều nhân kỷ niệm 40 năm thành lập Viện Khảo cổ học″, in trong ″45 năm Viện Khảo cổ học (1968-2013)″, Nxb KHXH, Hà Nội.

Phạm Đức Mạnh 2001, ″Sự tiến triển của nền Khảo cổ học Dân tộc và một số vấn đề liên quan đến công tác đào tạo chuyên gia hiện đại″, in trong “Khoa học Xã hội và Nhân văn bước vào thế kỷ XXI”, NXB Tp. HCM, 2001, tr.141-158

Phạm Đức Mạnh 2008, ″Sử liệu khảo cổ học dưới góc độ lưu trữ, khám phá và khai thác chuyên sâu″ in trong “Đổi mới nghiên cứu và giảng dạy lịch sử”, Nxb Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh, năm 2008, tr.202.

Sarunas Milisauskas 2015, ″A Russian Perspective on Theoretical Archaeology: The Life and Work of Leo S. Klejn. Stephen Leach″, Walnut Creek, CA: Left Coast Press.

Tống Trung Tín 2013, Viện Khảo cổ học Việt Nam 45 năm thành lập và phát triển, in trong 45 năm Viện Khảo cổ học (1968-2013), Nxb KHXH, Hà Nội.

Trần Quốc Vượng 2004, Khảo cổ học Việt Nam, nơi hội tụ của khoa học, lịch sử và văn hóa, http://nhandan.com.vn/vanhoa/dien-dan/item/11723402-.html, truy cập ngày 31.8.2017.

Ρhạm Văn Đồng 1969, ″Bài nói tại Hội nghị Nghiên cứu Thời kỳ Lịch sử Hùng Vương″, Tạp chí  Khảo cổ học số 1.

---

Chú thích

[1] Khái niệm khảo cổ học Xô - viết dùng để khoanh khoa học khảo cổ vào một không gian xác định và thời gian cụ thể.

[2] Rất tiếc trong cuốn sách này không có bất cứ dòng nào về khảo cổ học Việt Nam, trong khi tất cả các nước xã hội đã và đang theo con đường của chủ nghĩa xã hội, từ Liên Xô, Trung Quốc, Đông Âu, Bắc Triều Tiên, Cu Ba đến các nước Meso America đều được điểm tên.

[3]Khi chúng tôi tốt nghiệp cử nhân khoa Sử (1956) thầy tôi là GS. Đào Duy Anh nói: "Bây giờ, không có môn Khảo cổ học, cần bắt đầu từ đầu". Tôi được phân công đọc sách chữ Hán về khảo cổ Trung Quốc, sách chữ Nga về khảo cổ Liên Xô... để ba năm sau (1959) chính thức mở đầu môn KCHVN tại khoa Sử trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (Trần Quốc Vượng 2004).

[4] Gần một trăm năm đô hộ của thực dân Pháp, nhân lực người Việt của Khảo cổ học Việt Nam là con số 0. Ngoài một số thư ký khảo cổ học (KCH) đã làm việc cho Pháp như cụ Trần Huy Bá, Lê Xuân Động, bà Hoàng Thị Thân, thì không có một nhà nghiên cứu KCH nào. Tuy nhiên, người Pháp đã làm nhiều việc cho nền Khảo cổ học Việt Nam (KCHVN). Phần lớn những người Pháp được phân công sang Việt Nam để nghiên cứu địa chất, tiến hành khai thác thuộc địa đều là những nhà địa chất học, do ngẫu nhiên tìm ra những di chỉ KCH và từ đó họ bước vào nghiên cứu (Trần Quốc Vượng 2004).

[5] Theo Hoàng Xuân Chinh, trước khi thành lập Đội Khảo cổ học bộ phận bảo tồn bảo tàng đã tiến hành một số cuộc huấn luyện và khai quật khảo cổ học. Lớp huấn luyện do chuyên gia Trung Quốc dạy và sau đó là thực tập khai quật ở một số di tích thời Đông Sơn và thời Bắc thuộc (Hoàng Xuân Chinh 2013: 317).

[6] Trần Quốc Vượng luôn nhìn khảo cổ học bằng con mắt văn hóa, sát hơn địa - văn hóa. Còn Hà Văn Tấn thì nhìn nó bằng con mắt của chính nó, nên đi rất sâu vào nó, đặc biệt là vấn đề kỹ thuật chế tác. "Dựa vào lý thuyết đó, Hà Văn Tấn tâm sự, tôi đã coi nghiên cứu khoa học như một hoạt động, có đối tượng hoạt động là đối tượng của khoa học và chủ thể hoạt động là nhà khoa học. Cho đến nay, tôi vẫn tâm đắc với cách trình bày của mình. Cách trình bày đó không những đã dựng được mô hình cấu trúc - hệ thống của phương pháp luận, mà còn định nghĩa dễ dàng các khái niệm như phương pháp, phương pháp luận". (Đỗ Lai Thuý).

[7] Thủ tướng Ρhạm Văn Đồng trong bài nói chuyện của mình đã nhắc nhở nghiên cứu khảo cổ cần thận trọng, lượng sức, khai quật đi liền với bảo vệ di tích, di vật, nghiên cứu liên ngành và học hỏi không ngừng, sự cần thiết của việc học ngoại ngữ.... cũng đã chỉ ra những sai lầm nghiêm trọng "đáng lẽ phải đưa ra toà" và đã dành một phần không nhỏ để nhắc "khoa học là tập thể, là công trình của nhiều người, đòi hỏi sự đoàn kết ... nói không đâu xa, trong giới các đồng chí làm khảo cổ, số người không đông lắm mà có một thời gian đã từng diễn ra những chuyện xấu, không đoàn kết với nhau, không hợp tác với nhau. Trái lại, có một vài người còn công kích với nhau, thậm chí đối đãi với nhau như thù địch"(Ρhạm Văn Đồng 1969:5-14).

[8]Cũng cần nói thêm sau CTTG thứ II, tinh thần dân tộc cực đoan và đề cao quá mức vai trò của tinh bản địa trong văn hoá Đông Nam Á là tinh thần chung của các quốc gia dân tộc, không phải độc quyền của Khảo cổ học Xô-viết hay Khảo cổ học Mác-xít, đó cũng là tinh thần chung của Khảo cổ học phương Tây, từ chủ nghĩa truyền bá cực đoan chuyển sang chú ý đến những thành tựu của các dân tộc vùng ngoài châu Âu, những nghiên cứu khảo cổ học ở Thái Lan vào những năm 60 cho thấy rõ tinh thần này.

[9] Phạm Đức Mạnh 2008, tr.202.

[10] Lâm Thị Mỹ Dung 2011

Bài in trong sách “Ảnh hưởng của trường phái Xô-viết trong nhân học ở Việt Nam”. Nguyễn Văn Sửu (chủ biên), Nxb ĐHQG Hà Nội 2019, tr.131-148.

GS.TS. Lâm Thị Mỹ Dung

Trưởng Bộ môn Khảo cổ học, Khoa Lịch sử

Giám đốc Bảo tàng Nhân học

Trường ĐHKHXH và NV, ĐHQG Hà Nội.

336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội.