Bản dịch (chưa hoàn chỉnh) của Lâm Thị Mỹ Dung từ bài
Borneo and Iron: Dempwolff's*besi revisted*
BIPPA 25, 2005 (Taipei Papers, Volume 3)
Robert Blust
Khoa Ngôn ngữ, Đại học Hawai’I ,
Honolulu
Một
nghiên cứu của Blust Robert về nguồn gốc của người Chăm qua cứ liệu ngôn ngữ, chủ
yếu qua sự lan tỏa, vay mượn của từ *besi 'sắt'. Đây là một nghiên cứu rất sâu
của một chuyên gia rất giỏi và lập luận chặt chẽ với những chứng cứ ngôn ngữ,
dân tộc học vững chắc, nhưng lại vẫn còn vô vàn những mắt xích bị mất giữa những
tài liệu ngôn ngữ với những chứng cứ khảo cổ học.
TÓM
TẮT
Lịch sử về đồ sắt ở thế giới Nam Nam Borneo ” vẫn
mơ hồ một cách chủ tâm khi mà sự xác định chính xác của khái niệm này phụ thuộc
vào việc xác định trung tâm đúng ra là trung tâm lõi của sự lan tỏa những ngôn
ngữ Malayo-Chamic. Mặc dù, it nhất, nó có thể được nhận biết là vùng nằm giữa
trung lưu của hai con sông Sarawak và
Kapuas, có thể mở rộng về phía nam tới
Tanjung Putting hay xa bên ngoài nữa.
Mặc dù việc làm quen với sắt của những cư dân nói tiếng
Nam Đảo ở Đài Loan có khởi đầu rất sớm (3500 – 4000 TCN) (xem thêm PAN*bariS
‘iron’), chúng ta có lý do để tin rằng Borneo có thể đã có vai trò đáng kể
trong việc chuyển tiếp từ tri thức về sắt tới tri thức về luyện sắt. Christie
(1988) đã lưu ý rằng những tác giả thực dân từ những năm 1830 đã nhận xét nhiều
lần về chất lượng tuyệt hảo của quặng sắt tìm thấy trong đất laterit ở Borneo.
Năm 1847, Keppel đã khẳng quyết rằng một số nguồn sắt ở Matan (một khu vực nói
tiếng Malay) “có chất lượng ngang bằng với sắt tốt nhất của Thụy Điển” và Crawfurd (1856) đã duy trì ý kiến rằng “…
trong tòan bộ Quần đảo, nước có nguồn quặng sắt tốt nhất và nhiều nhất là Borneo”.
Khi mà những quặng sắt chất lượng cao đòi hỏi ít nhất những kỹ nghệ phát triển
để luyện ra kim loại có ích, thì khả năng lớn là những đổi mới và tiến bộ trong
kỹ thuật luyện kim xảy ra ở Borneo sớm hơn so
vỡi những khu vực khác của ĐNA hải đảo.
Tất nhiên những chứng cứ KCH về luyện kim sắt thời tiền
sử của Borneo, đa phần tìm thấy ở một loạt các địa điểm gần Santubong ở lưu vực
sông Sarawak (Harrisson và O’Connor 1969, Cheng 1969), có niên đại từ thế kỷ X
đến XII. Christie (1988) đã xem xét lại những diễn giải trước đây về những địa
điểm này như là những địa điểm của những sự khai thác quặng địa phương của những
người ngoại quốc (Ấn Độ hay Trung Hoa) và phát hiện ra rằng có nhiều vấn đề
khác nhau. Hơn thế, bà tin rằng luyện kim sắt ở Santubong hơi khác so với thực
tế của cư dân bản sinh Dayak đã được các nhà quan sát châu Âu mô tả vào TK 19,
rằng “ nhưng cũng bổ sung không có bất cứ dữ liệu khảo cổ nào khả dĩ soi sáng
giai đoạn sớm nhất của sản xuất đồ sắt ở đảo Borneo” Chứng cứ ngôn ngữ nổi bật
liên quan đến khởi đầu của luyện kim sắt ở ĐNA hải đảo hoàn toàn ủng hộ diễn giải
của Christie về sự phát triển hoàn toàn bản sinh trong những vị thế biển của
Tây Nam Borneo và xa hơn giúp chúng ta kết hợp sự đổi mới này với một cộng đồng
ngôn ngữ riêng có thể định niên đại khoảng từ
2 đến 3 thế kỷ TCN (Tk 3-1TCN).
Quỹ
nghiên cứu so sánh những ngôn ngữ Nam Madagascar đến Tonga Indonesia ,
Philippines
Một
trong những cấu trúc lại về từ vựng học của Dempwolff mà có ích nhất đối với những
nhà tiền sử học ĐNA đó là *besi ‘sắt’. Chứng cứ trợ giúp mà ông đưa ra cho căn
tổ từ nguyên này là Toba Batak (Bắc
Sumatra) bosi, wesi (Java), besi (Malay, vi ‘sắt của Malagasy và vesi “tên của
cái giáo) (Fiji). Từ đầu, một số đặc điểm của so sánh này cho thấy nhiều vấn đề.
Không chỉ từ vesi của tiếng Fuji khác nhau về
nghĩa, mà âm tiết thiết lập tương ứng giữa những ngôn ngữ này dẫn chúng ta đến
suy nghĩ rằng từ **voci hay có thể **vosi tiếng Fiji Fiji Fiji
Một
khi từ vesi trong tiếng Fiji
được coi là không cùng nguồn gốc, người ta thấy những phản chiếu từ *besi của
Dempwolff hạn chế ở miền Tây Indonesia Indonesia Nam
Tuy
vậy, một số so sánh ngôn ngữ sẽ thảo luận dưới đây cho thấy lịch sử của thuật
ngữ này lưu giữ thông tin quan trọng về lịch sử luyện kim đen ở ĐNA hải đảo.
Appendix 1 cung cấp một tổng quan về hệ thuật ngữ chính liên quan đến sắt và luyện kim sắt ở ĐNA hải đảo. Bảng 1 chỉ liệt
kê những ảnh xạ đã được chứng thực của từ *besi. Và cũng đưa ra những chỗ mà những
thay đổi âm không đều của dạng được cho là như thế, và dạng đó được đánh dấu bằng
(L) để chỉ dẫn có thể là từ vay mượn:
Dữ
liệu trong bảng 1 cung cấp thông tin hữu ích về suy luận văn hóa-lịch sử. Ở nơi
mà ảnh xạ của *besi không đồng đều về âm vị học thì có khả năng chúng là những
từ mượn từ Malay. Việc Malay được coi là nguồn gốc ngôn ngữ đáng kể nhất được
thấy rõ rang từ mẫu hình rộng hơn của sự vay mượn từ vựng học, như từ vay mượn
từ Malay phổ biến rộng rãi trong những ngôn ngữ duyên hải ở Indonesia và Philippines Moluccas đến Eo biển Malacca, từ đó
chúng được chuyển tiếp đến những nơi khác. Như thế Malay có thể là ngôn ngữ của buôn bán và tiếp xúc liên tộc người từ ít nhất
là giai đoạn Srivijaya sớm cuối TK 7. Mặc dù những vay mượn Javanese cũng được
tìm thấy ở một số ngôn ngữ ở miền Tây Indonesia (bao gồm Malay), và ở miền Nam
Philippines, không có bất cứ ngôn ngữ nào của khu vực có một tiếp xúc ảnh hưởng
có thể so sánh với ngôn ngữ từ Malay. Điều này được chứng tỏ từ thực tế rằng những
vay mượn Malay trong tiếng Java hơn nhiều so với những từ vay mượn Java trong
tiếng Malay, và những chênh lệch tương tự trong mức độ của ảnh hưởng từ vựng học
tìm thấy trong đa số những ngôn ngữ khác vay mượn từ cả tiếng Malay và tiếng
Java.
Những
dạng không cho thấy bất thường về âm vị học thì có thể thuộc bản sinh. Tuy
nhiên, đúng theo sự phát triển âm vị đều đặn (bình thường) không loại trừ khả
năng vay mượn. Dễ để thấy rằng từ tayubasi của Tagalog ‘giũa sắt’ (tiếng TBN
‘limaduras’) là từ vay mượn khi mà PMP *e (schwa) thường biến thành li ít nhất
có một nguyên ấm tròn trong từ vựng biệt lập/xa (chú thích 2). Giống như thế, từ
besi ‘sắt’ trong tiếng Tetun cho thấy sự đi mượn, từ khi sự ảnh xạ kế thừa của
*b là f-. –h- (*batu>fatu ‘stone’ đá, *beRas > fos ‘thóc’,
*bulan>fulan ‘mặt trăng’, *babuy>fahi ‘lợn’, *babaw > faho ‘ cỏ dại’,
*bukbuk > fuhuk ‘mọt gỗ’). Trong nhiều ngôn ngữ, tuy vậy, những chẩn đoán về phát triển này là có thể, và nếu
từ besi của Malay được vay mượn, thì sẽ không có đầu mối âm vị học để xác định
đó là sự vay mượn. Từ bassi ‘sắt’ của người Makasarese, ví dụ, có thể tách ra từ
*bese bằng những sự thay đổi hoàn toàn đều đặn, nhưng cũng chắc chắn rằng từ
này ddwwocj kết thừa trực tiếp. Ở người láng giềng Bugine PMP *b thành w hay zero
từ đầu tiên, nhưng còn lại b tiếp sau
tiền tố. Từ bessi ‘sắt’ tiếng Bugin cũng có vẻ đi mượn, và được Mills
(1975:274) đưa vào những từ mà theo ông “chắc chắn là từ vay mượn”. Tình trạng
tương tự được tìm thấy ở Toba Batak, nơi mà schwa của những từ vay mượn Malay
thường được bản địa hóa (nativized) như o
(bodil <bedil Malay ‘súng ngắn’, tombaga
‘đồng đỏ’ tembaga
, cuối
cùng là từ dạng Prakrit với chữ đầu từ a).
Từ bosi ‘sắt’ của tiếng Toba Batak
thường phản chiếu *besi, nhưng đó là do kế thừa trực tiếp hay vay mượn sớm thì
vẫn là câu hỏi để ngỏ.. Cả những ngôn ngữ miền Nam Sulawwesi, nơi mà tiếng
Bugin và Makasar lớn nhất và là đại diện ảnh hưởng nhất về mặt lịch sử, và những
ngôn ngữ Batak của miền Bắc Sumatra, có nhiều từ vay mượn từ tiếng Malay đánh dấu
bởi những bất thường âm vị học rõ ràng. Những luận cứ tương tự có thể áp dụng đối
với tiếng Java, nơi vay mượn nặng nề từ tiếng Malay cả một thiên niên kỷ, và đối
với Malagasy, nơi cho thấy chứng cứ rộng rãi về sự vay mượn sớm từ tiếng Malay,
có thể từ những mối quan hệ với người Malay Srivijaya ở ĐNA Hải đảo (Adelaar
1989, Dahl 1991).
Bảng
1. Những ảnh xạ được chứng thực của từ *besi trong các ngôn ngữ Tây Nam
Đưa
ra một mẫu hình roongh hơn cảu sự vay mượn và chứng cứ yếu ớt về sự ấn định
besi như một từ nguyên cổ, khả năng rằng những ảnh xạ của *besi trong những
ngôn ngữ này là mượn từ tiếng Malay là khá cao. Tuy nhiên, vấn đề khác đi đối với
những ngôn ngữ Chamic ở ĐNA Lục địa. Thứ nhất, có chứng cứ rõ ràng rằng tiếng
Malay và tiếng Cham đều là những nhánh thong thường của một tiểu nhóm Malayo
Chamic lớn hơn (Blust 1992, Thurgood 1999) (3). Những ngôn ngữ Malay bao gồm tiếng
Malay và những họ hang gần ở Nam Sumatra và Tây Nam Borneo. Những tiếng Chamic
gồm tiếng Cham, Jarai, Roglai, Rade và những tiếng khác ở VN, Lào và Campuchia,
Tsat đảo Hải Nam ở Nam Trung Hoa và Acehn ở miền Bắc Sumatra. Người ta đã biết
rằng sau khi hưng khởi và ảnh hưởng thương mại Champa có mối quan hệ với thế giới
Malay. Theo thư tịch Trung Hoa, năm 774 và 787 kinh đô Cham bị đánh phá bởi những
kẻ xâm lược từ Malays (Maspero 1928:97ff). Maspero thận trọng khi chỉ ra rằng,
những kẻ xâm lược này chủ yếu là người Java. Hall (1985: 184-185) mô tả những mối
quan hệ Cham – Java là khác nhau, bao gồm cả bia ký Cham năm 908-911 CE cho biết
về hai sứ mệnh ngoại giao chính thống đến Java, và một ba ký Java giai đoạn này
cuãng đề cập đến những hoạt động của thương nhân Khmer và Cham ở Java. Mối quan
hệ giữa những người nói tiếng Malay và Cham chắc chắn đã xuất hiện ở cả hai dạng
cướp biển và mối quan hệ ngoại giao từ xa.
Sự chia cắt địa lý của những nhóm này, tuy nhiên tạo ra sự không chắc chắn
rằng mối quan hệ này cuãng mạnh như mối tương tác giữa Malay và những ngôn ngữ
khác ở Tây Indonesia
Thư tịch Trung Hoa sớm nhất về Champa
cho biết CP tọa lạc ngay phía Nam của Huế hiện nay ở MTVN, có niên đại từ 192
CE hay sớm hơn một chút (Maspero 1928), và từ khi những thư tịch đó mô tả như một
quốc gia Ấn Độ hóa thì đã đạt được một số quyền lực bản sinh và ảnh hưởng, điều
đó có thể hầu như không đánh dấu sự cập bến của những người nói tiếng Chamic ở
miền biển miền Trung VN. Vậy thì, xem ra có một đoán định đúng rằng những người
nói tiếng Sơ Chamic (Proto-Chamic) đã sử dụng một ảnh xạ của “besi ‘sắt’ cách
đây 2000 năm hay sớm hơn. Khi mà luyện kim sắt đã hiện diện cả ở những khu vực
nói tiếng Malayic và Chamic ít nhất cũng lâu như vậy (Bellwood
1997) thì không có lý do gì để tin rằng *besi ám chỉ quặng sắt thiên thạch
không chế tác. Hơn thế, những từ *bari và *besi
‘sắt’ đưa ra trong tiếng Sơ Malayo-Chamic thì diễn giải đúng nhất là *bari Nam
Borneo (Blust 1992). Nếu như vậy, một sự mở rộng
dân cư có lẽ trên nền tảng kỹ nghệ luyện kim đen ở mức độ làng bắt nguồn từ Tây
Nam Borneo ở những thế kỷ TCN được chứng thực ở phần lớn ĐNA hải đảo trong giai
đoạn lịch sử (Marschall 1968), và mang kỹ nghệ đó cùng họ đến ĐNA Lục địa.
Quan điểm hiện hành/ được tin tưởng
trong KCH ĐNA là kỹ nghệ chế tác sắt bắt nguồn từ ĐNA Lục địa và lan tỏa đến Hải
đảo. Bellwood (1997:268), ví dụ, đã duy trì ý kiến rằng ‘thời kỳ Kim khí sớm’ ở
ĐNA hải đảo “bắt đầu với sự mở đầu của những hiện vật đồng đỏ-đồng thiếc và sắt
và những kỹ thuật chế tác chúng có lẽ là cùng một lúc (không có “Thời đại đồ đồng”
tách biệt) và có nhiều khả năng là từ những nguồn trực tiếp ở ĐNA Lục địa trong
những thế kỷ TCN”. Như thế, ông nhìn sự xuất hiện của luyện kim ở ĐNA Hải đảo
như là sản phẩm của sự truyền bá từ cội nguồn xa hơn về phía bắc. Nguồn này được
định dạng với những người nói tiếng Mon – Khmer ven biển ở Việt Nam, từ khi 1)
Những người nói tiếng Tay lúc bấy giờ sống ở phía bắc, 2) Những người nói tiếng
Tibeto – Burman (Tạng Miến) sống ở phía tây và 3) Những tiếp xúc sớm giữa Nam Đảo
với cư dân nói tiếng Mon – Khmer có lẽ xuất hiện ở vùng ven biển. Quan điểm
tương tự cũng được thể hiện bởi Madhi (1988:356), người đã cho rằng *besi là sự
đổi mới về từ vựng trong tiếng Chamic khi Nam
tiến ở quần đảo Indonesia
Nếu sự lan tỏa của cư dân nói tiếng Malayo-Chamic dẫn
đến sự định cư nhanh chóng ở ven biển từ bán đảo Malay đến Miền Trung Việt Nam
như đưa ra trong Blust (1992), một chuỗi phương ngữ rộng có thể đã tồn tại
trong những thế kỷ đầu tiên sau sự kiện này. Khá hợp lý để cho rằng trong giai
đoạn này những tuyến thông tin và truyền bá văn hóa được duy trì chủ yếu hay tất
cả qua chuỗi này, và rằng một sự đổi mới kỹ nghệ chế tác đồ sắt có thể đã lan tỏa
theo cùng hướng (in either direction) trước khi Malayic và Chamic phân thành
hai nhóm khác nhau.
Mặc dù nhiều nhóm người nói tiếng Mon-Khmer thực hành
chế tác đồ sắt một cách truyền thống với những ống bễ đơn giản bằng tre chắc là
giống như những cư dân nói tiếng Nam Đảo đương thời với họ ở phía nam, những từ để chỉ ‘sắt’ trong những ngôn ngữ này cho thấy
không liên quan đến *besi.
Tuy nhiên có một ngoại lệ đáng chú ý về đánh giá này.
Shorto (1971:266) trích dẫn từ Mon Cổ birsey
([bƏrsƆy]), từ Mon Giữa basay ([bƏsƆy]) ‘sắt’, với sự chứng thực từ một
số những bia ký có niên đại từ TK 6 đến 16. Trên cơ sở không vững chắc lắm ông
đưa ra một số từ cùng gốc có thể trong tiếng Mon-Khmer Tây và có thể cả tiếng
Mon –Khmer Bắc. Ở đây có thể không vấn đề rằng thuật ngữ này liên quan đến
*besi. Hai bình luận rất sơ bộ được đưa vào trích dẫn của Shorto về dữ liệu báo
trước giá trị. Thứ nhất, ông tuyên bố rằng đây có thể là từ mượn từ ‘Indonesian’.
Thứ hai, dạng Khmer có thể liên quan bamsƔƔ ‘kẽm’ được cho
có chứa một “trung tố khác”, ngụ ý rằng phụ âm thứ hai của từ Mon Cổ birsey không phải là phần đáng kể của
căn cứ (4).
Trong khi từ Mon Cổ birsey như Shorto ghi nhận dựa trên cơ sở của các bia ký không cổ
hơn giai đoạn tiếp xúc đầu tiên giữa cư dân nói tiếng NĐ và Mon-Khmer, chứng cứ
so sánh cũng hỗ trợ sự tái cấu trúc của thuật ngữ tương tự đối với ngôn ngữ Sơ
Monic cho thời gian sớm hơn. Dựa trên những từ cùng gốc trong ngôn ngữ Nyah Kur
cùng thời ở miền Nam Thái Lan và ngôn ngữ Mon ở Hạ Myanmar Nam
Một kết luận xuất hiện không tấn công được trong tập hợp
quan sát này là những người nói tiếng Malayo-Chamic và Monic tiếp xúc với nhau
ít nhất từ TK VI, khi mà thuật ngữ birsey ‘sắt’ bắt đầu xuất hiện trong những
bia ký Mon Cổ ở miền Trung Thái Lan. Không cần thiết để nói rằng sự xuất hiện của
một thuật ngữ trong bia ký không đánh dấu sự bắt đầu của sự hiện diện của nó
trong ngôn ngữ, và quan hệ giữa ngững nhóm này có thể bắt đầu từ nhiều thế kỷ
trước đó. Điều này cũng chắc chắn với kịch bản phác họa bởi Blust (1992), khi
mà đồng ý rằng những người nói tiếng Malayo-Chamic có vẻ chắc chắn nhất là lan
tỏa từ Tây Nam Borneo đến Đông Sumatra, bán đảo Malay và lên đến bờ biển ĐNA Lục
địa xa đến bờ biển miền Trung Việt Nam. Bản đồ của Diffloth cho thấy Mon Cổ
ngay trên đường của sự lan tỏa của cư dân này, tập trung quanh đỉnh của Vịnh
Thái Lan trong những chứng thực bia ký sớm nhất của mình.
Về nguyên tắc sự phân bố của những từ giống *besi
trong những ngôn ngữ Mon-Khmer và Nam Nam
Chứng cứ mạnh mẽ nhất về sự truyền bá của kỹ nghệ luyện
kim sắt từ lục địa đến ĐNA Hải đảo đến từ niên biểu C14 sớm hơn trong mối quan
hệ với luyện kim sắt ở lục địa so vơi hải đảo. Nhưng thậm chí nếu điều này
không thuyết phục như nó bao hàm rằng kỹ nghệ luyện kim sắt ở ĐNA là một sáng tạo VH đơn lẻ hơn là sản phẩm của những
phát triển độc lập song song xảy ra sát thời gian với nhau. Một bức tranh toàn
cầu rộng hơn về phát triển của đúc và rèn sắt cho thấy sự phân bố đã được kiểm
tra về mặt DTH của luyện kim sắt là sản phẩm của nhiều những sáng tạo độc lập.
Bất kể sự hiện diện sớm hơn của luyện kim sắt ở Ai Cập nơi có chứng cứ về sự
truyền bá từ Trung Đông, Những truyền thống luyện kim đen củaTây Phi cho thấy ảnh
xạ một sự phát triển tại chỗ, bắt đầu với văn hóa Nok ở miền Trung Nigeria khoảng
năm 500 TCN (Falola 2000: 64-67, Connah 2004: 51-56). Chứng cứ đưa ra về sự
phát triển độc lập của đúc và rèn sắt ở những vùng khác nhau của thế giới cho
thấy khó có thể loại trừ khả năng này trong xác định lịch sử luyện kim sắt ở
ĐNA.
Có hai lý do đánh kể để tin rằng *besi liên quan đến sắt
được chế tác hơn là quặng sắt thiên thạch. Thứ nhất, như đã chỉ ra ở trên, có
chứng cứ rằng thuật ngữ này được sáng tạo ra vào khoảng thời gian khi chứng kiến
sự sử dụng thực sự sắt ở hải đảo (và lục địa) ĐNA. Thứ hai, *besi thay thế cho
thuật ngữ sớm hơn dùng chỉ ‘sắt’ thuật ngữ này vẫn được bảo tồn ở Iban, và kể từ
đây nó phải hiện diện trong tiếng Sơ Malayo- Chamic. Như đã chỉ ra trong Blust
(1976), thuật ngữ này là *bari ‘sắt’, chứng thực
ở ngôn ngữ Batak ở Palawan bari-bari
‘sắt; kim loại’, và trong ngôn ngữ Iban besi
bari bari
Để trả lời câu hỏi này sẽ hữu ích nếu tìm hiểu bản chất
của từ sinh đôi trong ngôn ngữ nói chung. Từ sinh đôi là những dạng rẽ ra về âm
vị học và ngữ nghĩa học của cùng một từ gốc. Chúng thường là kết quả của một mẫu
hình vay mượn mà trong đó một biến đổi được kế thừa trực tiếp và một biến đổi
được mượn từ ngôn ngữ chị em đã trải qua một tập hợp thay đổi khác đâu đó. Mặc
dù vậy, từ sinh đôi cũng có thể là kết quả của một sự vay mượn từ một nguồn
ngôn ngữ ở những thời kỳ khác nhau của lịch sử. Từ shirt trong tiensg Anh (bản sinh) và từ skirt (từ mượn trong tiếng Đan Mạch) là một ví dụ của kiểu từ sinh
đôi thứ nhất và phổ biến nhất. Từ wine và
vine trong tiếng Anh là ví dụ của kiểu
thứ hai, hiếm gặp hơn. Cả wine và vine đều trực tiếp từ tiếng Latin vīnum mà ra. Từ khi wine dễ chuyên chở
trong khi trồng nho nhậy cảm với thời tiết và đòi hỏi tri thức thực hiện, có thể
cho rằng từ wine được mượn trước tiên
và sau đó là từ vine.
Điều dự tính này được xác nhận cả bằng chứng cứ ngôn
ngữ, cả bằng chứng cứ văn bản. Theo từ điển Oxford English, chứng thực văn bản
đầu tiên về wine trong tiếng Anh được xác định tuổi từ sáng tác sử thi của
Beowulf (805-831). Tiếng Anglo Saxon không có âm vị /v/, và do đó vīnum được
vay mượn với /w/ ở đầu.
Trích dẫn sớm nhất về vine trong OED có niên đại từ 1300, và từ đó tiếng Anh đã có được v- ở đầu như kết quả của sự vay mượn
tích cực từ Norman French. Sự vay mượn lần thứ hai của từ vīnum tiếng Latin vì thế khác cả về hình dạng và ý nghĩa so với lần
thứ nhất.
Câu hỏi mà chúng ta phải trả lời tiếp đây là những từ
sinh đôi ở trong tiếng Mukah Melanau besey
‘giáo’: besi ‘sắt’, trong tiếng
Singhi bosis ‘rìu nhỏ’: bosi ‘sắt’, hay trong tiếng Kuching
Bidayuh besis ‘bôn, cuốc chim’: besi ‘sắt’ tương đồng với từ shirt; skirt trong tiếng Anh hay như wine:
vine. Nói cách khác, có phải một dạng là bản sinh và dạng kia là vay mượn
hay cả hai đều vay mượn, nhưng ở những thời điểm lịch sử khác nhau? Để trả lời
câu hỏi chúng ta cần tìm hiểu ý nghĩa của những mối quan hệ tiểu nhóm của những
ngôn ngữ này với Malayo – Chamic và giữa chúng với nhau. Mukah Melanau là một
phần của chuỗi phương ngữ chạy dọc 170 miles theo bờ biển Sarawak từ Balingian ở
phía bắc đến cửa song Rejang ở phía Nam Kalimantan .
Bất chấp sự nghèo nàn của những tài liệu mô tả và lịch
sử lâu dài về vay mượn từ Brunei Malay, rõ rang rằng những ngôn ngữ Malanau
khác biệt với Malay, và từ đó với nhóm Malayo-Chamic rộng hơn (5). Hầu như mọi chi
tiết từ vựng của dạng biến đổi của từ vựng cơ bản 200 từ Swadesh đều chia sẻ với
những tiếng Malay được duy trì một cách có thể chứng minh được từ tiếng Tiền
Malayo-Polynesian hay là những vay mượn khá rõ rang từ tiếng Malay. Những quan
sát rất giống như thế có thể áp dụng cho tiếng Singhi và Kuching Bidayuh. Tóm lại
cả tiếng Melanau, cả tiếng Land Dayak, không tiensg nào cho thấy chứng cứ về một
mối quan hệ tiểu nhóm trực tiếp với tiếng Malayo-Chamic. Hơn nữa, trong khi mà
Iban chia sẻ khoảng 65% từ vựng cơ bản của mình với Malay (Blust 1988b:3), phần
trăm từ cùng gốc giữa Malay với Mukah Melanau và Singhi thấp hơn rất nhiều:
Malay: Mukah 61/190 = 32.1%, MaLay: Singhi 53/198 = 26.8%, Mukah: Singhi 64/190
= 33.7%..
Như thế, không chắc chắn lắm rằng những ngôn ngữ
Malayo-Chamic có chung những tổ tiên với cả Malanau và Land Dayak cổ hơn 3.500
năm cách ngày nay. Khi mà những tư liệu khảo cổ cho chúng ta thấy rằng niên đại
đấy là quá sớm cho sự hiện diện của sắt được chế tác và rất khó để chứng minh kết
luận rằng mỗi ảnh xạ của *besi được kế
thừa trực tiếp trong các ngôn ngữ Melanau hay Land Dayak. Nói cách khác, từ besey và besi trong tiếng
Mukah hay bosis và bosi của tiếng Singhi giống các từ sinh
đôi trong tiếng Anh như wine và vine hơn là những từ sinh đôi như shirt và skirt, và chúng ta phải kết luận rằng ảnh xạ của từ *besi của tiếng Tiền Malayo-Chamic được
mượn hai lần trong lịch sử của những ngôn ngữ này. Mọi cố gắng để xác định thời
gian của sự vay mượn này sẽ đều là suy đoán, nhưng có thể nói rằng Mukah phải
mượn từ besey trước khi ngắt âm *i và
*u cuối tới -ey và –ew một cách tương ứng, và besi sau sự thay đổi lịch sử này. Tương
tự, chúng ta có thể khá chắc chắn rằng tiếng Singhi mượn bosis trước khi thêm s cuối
sau *-i, mà lại không bosi sau sự sáng tạo âm vị học này
(Blust 1993). Trong khi điều này không cung cấp cho chúng ta một niên biểu tuyệt
đối, nó cung cấp một niên biểu tương đối dựa trên trật tự của những thay đổi âm
trong quan hệ với thu nhận từ mượn, và điều đó nói cho chúng ta rằng những sự
vay mượn sớm của thuật ngữ này gắn với một số công cụ hay vũ khí đặc biệt làm bằng
sắt, trong lúc những vay mượn sau gắn với sắt nói chung.
Với những kết luận vững chắc như thế trong suy nghĩ,
thật hữu dụng khi nhắc rằng bất chấp những tìm kiếm, ảnh xạ kép của *besi chỉ
được tìm thấy trong ngôn ngữ Malanau và land Dayak, cả hai tiếng này đều phân bố
ở gần quê hương Malayo- Chamic giả định ở Tây Nam Borneo một
thời gian dài. Tuy nhiên, ảnh xạ của *besi
phải được nhập vào những ngôn ngữ này một cách riêng rẽ, từ khi chúng đã bị
khác biệt hóa vào lúc *besi được sáng
tạo. Những từ sinh đôi trong tiếng Melanau và Land Dayak như thế là sản phẩm của
những lịch sử độc lập của vay mượn kép song song kỳ lạ. Đây là một mẫu hình
không thông thường và đòi hỏi sự giải thích riêng (6).
Một số quan sát đáng kể để giải thích sự phân bố vay
mượn khác thường này. Thứ nhât, như đã chỉ ra, *besi ‘sắt’ hiển nhiên phải được tái cấu trúc cho tiếng Tiền
Malayo-Chamic, ngôn ngữ của cư dân nhiều phần chắc chắn bắt đầu lan tỏa từ tây
nam Borneo vài thế kỷ TCN (Blust 1992,
Thurgood 1999). Thứ hai, cho tới nay không có tiếng Malayo-Chamic có những ảnh
xạ kép của *besi, thậm chí cả những
ngôn ngữ thuộc nhóm này phân bố ở tây nam Borneo .
Thứ ba, những vay mượn sớm hơn của *besi liên
quan đến những hiện vật chế tác đặc biệt --- giáo trong trường hợp của tiếng
Mukah, rìu nhỏ hay bôn trong trường hợp của tiếng Singhi hay Kuching Land
Dayak, trong khi những vay mượn muộn hơn liên quan đến sắt nói chung (7). Điều quan trọng cần chỉ ra rằng mẫu hình này
không vững chắc đối với sự vay mượn từ Malay ở hai giai đoạn lịch sử khác nhau,
khi từ besi tiếng Malay chỉ chỉ sắt,
không bao giờ chỉ giáo (tiếng Malay là tombak)
hay rìu (tiếng Malay là kapak). Nếu từ
besey tiếng Mukah hay từ bosis tiếng Singhi là những từ mượn
Malay thì sẽ không có sự giải thích về ngữ nghĩa học của những dạng này. Trên
thực tế, cần thiết phải chấp nhận kết luận rằng những ngôn ngữ Malanau và Land
Dayak không chỉ có hai lần từ mượn độc lập từ Malay besi ‘sắt’ mà trong cả hai ngôn ngữ từ mượn sớm hơn đều trải qua một
bước chuyển ngữ nghĩa học song song từ nguồn của chúng trong khi từ vay mượn muộn
hơn thì không. Điều này rõ ràng là đáng ngờ
và cho thấy thay bằng cho rằng sự vay mượn đầu tiên của *besi vào những
tiếng Malanau và land Dayak xảy ra trước
khi có sự tồn tại của tiếng Malay như là một ngôn ngữ riêng biệt hay là của kỹ
thuật chế tạo sắt bên ngoài cộng đồng ngôn ngữ Tiền Malayo-Chamic.
Mẫu hình của vay mượn đúp này thấy ở Tây Nam Borneo
cũng khó mà hợp với giả thiết rằng kỹ nghệ chế tạo sắt đã được truyền bá vào thế
giới hải đảo từ những người nói tiếng Monic ở phía bắc. Trên cơ sở thực tiễn
chung, có lý để cho rằng một sự buôn bán công cụ sắt đi trước sự truyền bá của
kỹ nghệ đúc và rèn, còn nữa sự buôn bán công cụ sắt được thể hiện qua ngôn ngữ
chỉ ở tây nam Borneo . Nói một cách ngắn gọn,
thuật ngữ *besi xuất hiện để có một lịch sử dài hơn ở tây nam Borneo
hơn là ở những vùng khác ở ĐNA hải đảo và lục địa, kể từ đây ngụ ý một tình trạng
cổ xưa đối với những tư liệu đề cập. Một cách tổng quát hơn, sự phân bố của những
ngôn ngữ Malayo-Chamic cung cấp chứng cứ rõ ràng về một sự mở dộng dân cư đột
ngột từ tây nam Borneo về phái bắc đến ĐNA lục địa, bắt đầu từ những TK 2, 3
TCN. Dẫu cho những sự lan tỏa dân cư này được biết thâm chí với những cư dân
săn bắt – hái lượm (ví dụ những người Pama-Nyungan ở Úc), và những nguyên nhân
thường khó để thăm dò thông qua kết luận không được trợ giúp, sự đạt được kỹ
nghệ chế tác sắt là nhân tố thúc đẩy trong sự kiện này, như đã được nhất trí
trong trường hợp lan tỏa của người Bantu
Từ Tây Phi đến khắp vùng đông và nam của lục địa
(Phillipson 1976). Ngược lại, những cư dân nói tiếng Monic sớm là những người
tương đối tĩnh lặng, và ít nhất một phần lãnh thổ của họ lay squarely trên con
đường của sự di cư mạnh mẽ.
Những quan sát này vững chắc đối với những giả thiết
đơn: bởi vì những cục sắt thiên thạch (*bariS) có thể có giá trị ma thuật-tôn
giáo đối với người nói tiếng Nam Nam
Nhiều khía cạnh của sự sáng tạo văn hóa quan trọng này
không dễ dàng để khôi phục lại từ những chứng cứ ngôn ngữ sống sót. Bên cạnh
*besi, Dempwolff (1938: 110) đã tái cấu trúc *panDay ‘khéo léo’, và ảnh xạ của từ này phổ biến rộng rãi ở tây
Indonesia và Philippines với nghĩa ‘blacksmith – thợ rèn’: Từ cổ Java panDe/panDay “thợ lành nghề; thợ
rèn, thợ vàng, …’, Từ Java hiện đại panDe
‘lò rèn, xưởng rèn, thợ rèn; thong minh,
khéo léo; kinh nghiệm, chuyên gia’, tiếng Bali pande besi ‘thợ rèn’, tiếng Malay pandai ‘nghệ nhân- nghệ sĩ; chuyên gia; nhà chuyên môn…một nghệ
nhân công nghiệp xứng đáng, ngược lại với một nghệ nhân thủ công nghiệp khéo
léo’ (Wilkinson 1957: 839), tiếng Toba Batak pande bosi ‘thợ rèn’, pande
kau ‘thợ mộc’, tiếng Karro Batak pande
‘thợ rèn sắt’ (Loeb 1972:26), tiếng Makasar panda
bassi ‘thợ rèn’, panre bulaeng
‘thợ kim hoàn’, panre kayu ‘thợ mộc’,
tiếng Tai pande bassi ‘thợ rèn’, pande bulaan ‘thợ rèn’, tiếng
Panoma/Baree pande kaju ‘thợ mộc’, pande wuyawa ‘thợ rèn’, pande salaka ‘thợ bạc’, pande labu ‘thợ rèn’, tiếng Cebuano pandáy ‘rèn; thợ rèn, thợ mộc’, tiếng
Bikol pandáy ‘thợ thủ công, rèn, thợ
rèn, thợ xây, thợ điện…’, tiếng Tagalog pandáy,
pandáy bákal, tiếng Ilokano pandáy
‘thợ rèn’. Dempwolff đánh dấu *panDay như là từ mượn từ Ấn Độ, và Gonda (1973:
170-171) đánh giá đó có thể là từ nguyên học tiếng Phạn nhưng không đạt đến bất
cứ một kết luận xác định nào. Những ảnh xạ của từ này (sau đây là *panday) được
biết trong những ngôn ngữ Chamic, và Thurgood (1999) đã không tái tạo từ Tiền
Chamic cho ‘smith – thợ rèn’. Dù lịch sử của nó thế nào thì không có cơ sở đã
biết nào cho việc tạo ra *panday có độ tuổi cổ như *besi bất kể đó là từ bản
sinh hay từ mượn Ấn Độ. Phần lớn những dạng của từ này được mượn rõ ràng từ từ pandai Malay, điều này xảy ra trong thời
gian 500-1000 năm, từ sau khi sự kiện của luyện kim ở ĐNA hải đảo. Từ khi tiếng
Malay là tiếng có vai trò quan trọng trong thương mại xuyên quần đảo Indonesia và một phần Philippines Philippines
Như vậy, chúng ta còn lại với giả thiết của dạng sau:
1. Đúc và rèn quặng sắt là một sáng tạo
văn hóa trong tổ tiên cộng đồng nói tiếng Malayo-Chamic ở tây nam Borneo trong
những thế kỷ TCN và rắt rèn đã được gọi là *besi (2), sáng tạo này có thể đóng
vai trò trong đẩy nhanh sự lan tỏa Malayo-Chamic tới đông Sumatra, bán đảo
malay và bờ biển Đông Dương xa về phái bắc đến miền Trung việt Nam (3) bất kể
đó là sáng tạo độc lập của những người
nói tiếng Mon-Khmer hay không, luyện kim phải là một phần của sáng tạo văn hóa
được mang từ hướng bắc vào ĐNA lục địa trong đợt lan tỏa này (4), luyện kim sắt
và từ *besi được những người nói tiếng Monic sớm mượn từ những người nói tiếng
Malayo-Chamic, lãnh thổ của người Monic sớm thời đó trải tới Vịnh Thái Lan; sự
vay mượn này xảy ra đủ sớm để từ này trải qua những thay đổi về âm xảy ra sau
đó và cả những biến đổi hình thái có thể thong qua những infixations, (5) những nhóm ngôn ngữ riêng rẽ liền kề về địa
lý với cộng đồng tổ tiên Malayo-Chamic, bao gồm cả những người Melanau và
Bidayuh sớm, kiếm được những mặt hàng làm từ sắt qua buôn bán với những cư dân
nói tiếng Malayo-Chamic, sử dụng từ *besi cho những mặt hàng này, (6) như là kết
quả của biến đổi âm trong những ngôn ngữ Malanau và Land Dayak từ mượn *besi sớm
trải qua những biến đổi trong phát âm, (7) ở giai đoạn muộn hơn, tri thức về
luyện kim lan tỏa một cách nội vùng (bản địa) ở trung và tây Borneo, và từ
*besi lại được mượn lần nữa. nhưng bây giờ thì chỉ để chỉ sắt, và trong dạng
duy trì sát với dạng nguyên ban đầu, (8) ở một số điểm sau sự sáng tạo của
*besi từ *panday được sáng tạo ở miền nam Sumatra hay bán đảo Malay, để chỉ những
nghệ nhân khéo léo làm việc với gỗ, vàng, bạc và sắt, (9) có thể trong thời đại
Sriwijaya hiểu biết về luyện kim lan tỏa rộng hơn ở bắc Sumatra, Sulawwesi và Philippines, và từ
*panday thậm chí nhận được sự phân bố rộng hơn thông qua vay mượn hơn là *besi.
GHI CHÚ
1.
Không thật rõ rằng
lắm khi nào Malay trở thành nguồn gốc quan trọng của từ mượn. Hall (1985) cho rằng
nhà nước Ấn Độ hóa Srivijaya ở miền Nam Sumatra (nơi từng nói tiếng Malay) thống
trị thương mại biển đi qua ĐAN từ năm 670 đến năm 1025”. Tuy vậy, người Malay
đã kiểm soát buôn bán qua Eo biển Malacca từ TK 5 hay sớm hơn. Trước khi ảnh hưởng
Malay có thể cảm thấy rộng khắp, đã có sự cần thiết dùng tiếng Malay như ngôn
ngữ thương mại mở rộng ngoài quê hương của nó ở nam Sumatra
và bán đảo Malay. Điều này có thể bắt đầu với buôn bán gia vị và tiếp tục thong
qua sự du nhập của Islam, nhưng niên đại của của sự tham dự sớm nhất của thương
nhân nói tiếng Malay vào mạng lưới thương mại quần đảo vẫn chỉ là suy đoán.
2.
Dempwolff (1938)
thực sự đã tái cấu trúc từ sinh đôi *basi và *besi, assigning từ tayubasi ‘đổ/lấp đầy sắt’ tiếng Tagalog,
từ wasi ‘sắt’ tiếng Ngaju Dayak và từ
besi ‘flint’ trong tiếng Malagasy cho
dạng cựu hơn (*basi). Mặc dù vậy, như Dahl (1976: 106) đã chỉ ra, chứng cứ so
sánh chỉ ủng hộ từ *besi.
3.
Adelaar (2005:5) đã
đặt ra một nhóm ‘Malayo-Sumbawan’ lớn hơn với một ‘nhánh
Malayo-Chamic-Bali-Sasak-Sumbawa’. Trong nhánh này, ông nhìn nhận 1. Bali-Sasak-Sumbawa;
2. Malayic và 3. Chamic nhưn là ba nhánh coordinate. Cảm nghĩ cá nhân của tôi rằng
Malayo-Chamic tạo thành một đơn thể, thậm chí ngay cả khi nó ở trong một nhóm lớn
hơn do Adelaar đề nghị.
4.
Diffloth (trao đổi
cá nhân) đặt ra câu hỏi rằng dạng Khmer mà Shorto đưa ra cho thấy có thể nó chứa
một infix ─N- hơn là ─m- .
5.
Bên cạnh một từ vựng
ngắn (Ray 1913) và một số xử lý của một số khía cạnh ngữ pháp và âm vị của tiếng
Dalat Melanau do I.F.C.S Clayre thực hiện, không có nhiều tài liệu về bất cứ dạng
nào của tiếng Melanau. Xuất bản dài nhất là của Blust (1988a). một bản dài 66
trang về âm vị học và hình thái học của tiếng Mukah. Năm 1971 tác giả đã thu thập
từ vựng 600-700 từ và dữ. liệu ngữ pháp cơ bản của các ngôn ngữ Baling, Mukah,
Dalat Kampung Teh, Dalat Kampung Kekan, Matu, Sarikei, và Kanowit. Những tiếng
này rõ ràng tạo thành một chuỗi phương ngữ và loại trừ exclude Bintulu ở điểm mút phía bắc, ngôn
ngữ mà đôi khi bị đưa nhầm vào ngôn ngữ Melanau do cùng sẻ chia những tương đồng
văn hóa dựa trên việc canh tác sago (cọ lấy bột).
6.
Việc nhận diện của
ảnh xạ kép phụ thuộc một cách cơ bản vào những thay đổi âm tiết chẩn đoán (diagnostic),
những thay đổi đó không khả thi hoàn toàn trong các ngôn ngữ. Từ basi ‘sắt; dao
bush’ của tiếng Maloh có thể đã đại diện cho lớp kép vay mượn giống như trong
tiếng Melanau và Land Dayak, nhưng lại không có những ám hiệu âm vị học đi kèm.
7.
Haaland, Haaland
và Rijal (2002:35) cho rằng “Với một ngoại lệ có thể đối với đồ trang sức, hiện
vật sắt đầu tiên là gươm, sau đó là mũi giáo, và kiếm, trong khi công cụ sắt
như cuốc và rìu xuất hiện muộn hơn”. Không rõ dựa vào đâu mà họ xác định một trật
tự như vậy, nhưng đáng để áp dụng nghiêm
chỉnh điều này khi những vay mượn về luyện kim sắt xuất hiện đầu tiên với những
người nói tiếng Melanau sớm (besey
‘giáo’), và chỉ ở giai đoạn sau đó với những người nói tiếng Bidayuh (bosis, besis “rìu, bôn, cuốc chim).
